Sân chơi cho trẻ em: Khoảng trống lớn trong bức tranh đô thị Hà Nội

Theo thống kê năm 2024 từ Sở Quy hoạch - Kiến trúc Hà Nội, toàn thành phố chỉ có khoảng 25-30 điểm vui chơi công cộng chính thức dành cho trẻ, trong đó khoảng 300 khu tập thể cũ tại các quận nội thành như Đống Đa, Ba Đình, Cầu Giấy gần như không còn sân chơi đạt chuẩn.

Với dân số trẻ dưới 15 tuổi chiếm khoảng 20% (hơn 1,6 triệu trẻ), tỷ lệ sân chơi công cộng chỉ đáp ứng chưa đầy 20% nhu cầu. Con số này không chỉ phản ánh sự bất cập trong quy hoạch đô thị, mà còn là lời cảnh báo về một thế hệ trẻ bị tước đi quyền vui chơi cơ bản. 

Trong cơn lốc đô thị hóa, sân chơi trẻ em tại Hà Nội đang bị xâm lấn bởi những bãi đỗ xe tràn lan, trở thành biểu tượng của sự đánh đổi tuổi thơ lấy lợi nhuận. Với hơn 1,1 triệu ô tô và 6,6 triệu xe máy lưu thông mỗi ngày, áp lực tìm chỗ đỗ xe đã biến những khoảng sân công cộng tại các khu tập thể như 7,2ha; Nghĩa Tân thành “mỏ vàng” cho các ban quản lý. Một chỗ đỗ xe thông minh có thể mang về hàng triệu đồng trong một tháng, trong khi sân chơi cùng diện tích chỉ là “gánh nặng” chi phí bảo trì. 

Không chỉ bị bãi đỗ xe lấn át, nhiều sân chơi trẻ em tại các khu tập thể Hà Nội còn bị biến thành “sân phơi” bất đắc dĩ, nơi dây phơi quần áo, chăn đệm chằng chịt che khuất cả ánh nắng. Những khoảng sân vốn dành cho trẻ em giờ đây trở thành nơi cư dân tận dụng để phơi đồ, với những giá phơi đồ, biến không gian cộng đồng thành “kho chứa” tạm bợ.

Việc chiếm dụng này không chỉ làm mất đi chức năng vui chơi, mà còn tạo ra hình ảnh nhếch nhác, phản ánh sự thiếu ý thức cộng đồng và lỏng lẻo trong quản lý.

Ngoài ra, diện tích sân chơi trẻ em tại Hà Nội đang ở mức báo động, nhỏ bé đến mức vi phạm nghiêm trọng quy định pháp luật. Theo Quy chuẩn kỹ thuật quốc gia QCVN 01:2021/BXD của Bộ Xây dựng, mỗi trẻ em cần tối thiểu 2 m² không gian vui chơi công cộng, nhưng thực tế tại các khu tập thể như Nghĩa Tân con số này chỉ đạt 0,5-1 m²/trẻ, thậm chí thấp hơn ở nhiều nơi chỉ có vài chục mét vuông.

Trong nỗ lực tận dụng không gian hạn chế, nhiều khoảng sân trống tại các sân chơi còn tận dụng để lắp thêm các thiết bị tập thể dục dành cho người lớn, như xà đơn, máy chạy bộ, hay máy đạp xe, tạo ra những rủi ro nghiêm trọng cho trẻ em. Những thiết bị này, với kết cấu nặng nề và sắc nhọn, được bố trí ngay bên cạnh khu vui chơi trẻ, khiến trẻ em thường tò mò leo trèo, sử dụng sai cách, dẫn đến nguy cơ tai nạn như ngã, va đập.

Theo thống kê của Bộ Y tế năm 2023, hơn 30% tai nạn thương tích ở trẻ em đô thị liên quan đến sử dụng thiết bị không phù hợp.  Sự kết hợp sai lầm này không chỉ làm mất đi tính chuyên biệt của sân chơi, mà còn biến những góc vui chơi hiếm hoi thành bẫy nguy hiểm, đe dọa trực tiếp đến sự an toàn của trẻ.

Vào tháng 6/2025, Báo Lao Động đăng tải nội dung phản ánh của người dân đang sinh sống tại ngõ 80, tổ dân phố số 2 Tư Hoàng, phường Phương Canh, quận Nam Từ Liêm (TP Hà Nội) nêu sự việc vào tháng 5/2024, Hội cầu lông Tư Hoàng đã tự ý dựng nhà tôn cao hơn 6m, rộng 272m² trên diện tích hơn 300m² đất công do phường quản lý, vốn là sân chơi cộng đồng của dân cư. Việc này khiến người già và trẻ em không còn không gian sinh hoạt, vận động.

Khi thiếu sân chơi nên bất kỳ ngõ ngách nào cũng có thể là sân chơi cho các em. Từ những ngõ ngách chật hẹp, nơi xe cộ qua lại như mắc cửi, tiềm ẩn nguy cơ tai nạn giao thông đến những con hẻm tối tăm, lề đường đầy rác, hay thậm chí góc cầu thang bẩn thỉu trở thành “sân chơi” bất đắc dĩ, nơi trẻ em đá bóng, nhảy dây giữa lằn ranh nguy hiểm. Sự đánh đổi này không chỉ tước đi niềm vui tuổi thơ, mà còn phơi bày thực trạng đau lòng: quyền được vui chơi an toàn của trẻ đang bị xem nhẹ trước áp lực đô thị hóa và lợi ích kinh tế.

Tại các chung cư cao tầng, hành lang và sảnh thang máy trở thành “khu vui chơi” bất đắc dĩ, nơi trẻ em chen chúc trong không gian chật hẹp, thiếu an toàn. Những khu vực này, vốn thiết kế cho di chuyển, không đủ ánh sáng và không gian, trở thành nơi trẻ chơi đá bóng, nhảy dây, hay thậm chí leo trèo trên lan can, tiềm ẩn nguy cơ ngã từ độ cao hoặc va chạm nghiêm trọng.

Một vụ việc điển hình được ghi nhận vào ngày 27/9, tại tầng 5, chung cư CT12B Khu đô thị Kim Văn - Kim Lũ. Theo đó, khi ba bé trai cùng nhau thi ném dép, trong lúc chơi đùa, một bé trai ném dép trúng vòi phun nước phòng cháy chữa cháy tự động tại sảnh tầng 5, khiến nước chảy xối xả xuống sàn nhà. Ít phút sau, người dân phát hiện ra sự việc nhưng nước đã chảy xuống khiến 2 thang máy bị ảnh hưởng, dừng hoạt động.

Ông Hoàng Văn Biển - Trưởng Ban quản trị chung cư CT12B, Khu đô thị Kim Văn - Kim Lũ (phường Định Công, TP Hà Nội), cho biết số tiền sửa chữa dự kiến khoảng 50 triệu đồng. Về số tiền này, gia đình 3 cháu bé trong vụ việc đã đồng tình thống nhất sẽ bỏ ra. Việc phân chia cụ thể do 3 gia đình các cháu tự thống nhất. 

Bà N.T.H., một cư dân tại khu tập thể nhà công vụ Cổ Nhuế, Trần Cung cho biết từ vài năm trở lại đây, khi các hộ gia đình mua xe ô tô nhiều hơn, khoảng sân rộng của khu đã dần trở thành bãi đỗ xe bất đắc dĩ: "Sân đầy xe, nào là xe đạp, xe máy, ô tô có đủ cả. Và thế là khi trẻ con chúng nó chơi đùa, chạy nhảy ở đó, và chạm, quệt vào xe ô tô, làm xước. Có hôm còn đá bóng vỡ kính ô tô. Sau đó thì ban quản trị cấm không cho đá bóng nữa và chơi phải tránh xa các xe. Thế là mấy đứa tụ tập chơi hết ở hành lang, ồn ào vô cùng nhưng vẫn phải chấp nhận thôi”.

Ở các đô thị lớn, đất đai không chỉ là tài sản mà còn là nguồn lợi sinh lời khổng lồ. Trong bối cảnh giá đất tăng nhanh và áp lực đô thị hóa ngày càng lớn, việc sử dụng đất thường được nhìn nhận trước hết dưới góc độ kinh tế. Khi không gian công cộng, đặc biệt là sân chơi cho trẻ em, được đặt lên bàn cân cùng lợi nhuận, cán cân hầu như luôn nghiêng về phía những hoạt động mang lại doanh thu trực tiếp. 

Cùng với sự bùng nổ của phương tiện cá nhân, nhu cầu đỗ xe tại các khu dân cư và trung tâm thành phố tăng mạnh, khiến việc tìm kiếm chỗ đỗ trở thành một bài toán cấp bách. Trong khi việc quy hoạch sân chơi cần đầu tư và không mang lại lợi nhuận trực tiếp, bãi đỗ xe lại có khả năng tạo nguồn thu ổn định.

Tại khu tập thể Nghĩa Tân, chị Nguyễn Thanh Mai, một cư dân tại khu nhà B2 cho biết chị thường gửi xe phía sau trường mầm non Ánh Sao với giá khoảng 200.000 đồng/một tháng. Được biết các khu vực xung quanh đó cũng có giá gửi tương tự. Như vậy, một chỗ đỗ xe có thể mang lại hàng triệu đồng mỗi tháng, trái lại, một sân chơi cùng diện tích, dù đem lại giá trị tinh thần lại không sinh lời về mặt tài chính. 

Một chủ bãi đỗ xe tại khu tập thể 7,2ha (phường Ngọc Hà, Hà Nội) cho biết, sân để xe chủ yếu phục vụ cư dân và khách đến thăm, trẻ em vẫn có thể vui chơi bình thường vì chỉ chiếm một phần diện tích. Khu vực này có khoảng 3–4 sân trống, nhưng chỉ một sân được trang bị cầu trượt, xích đu, bập bênh; còn lại là bãi đất hoặc khu tập thể dục cho người lớn. Dù có nhiều điểm trông giữ xe, song vẫn chưa đáp ứng đủ nhu cầu của người dân.

Không chỉ bãi đỗ xe, các hàng quán, quán cà phê và cửa hàng tiện lợi cũng là “đối thủ” trực tiếp của không gian công cộng. Ở nhiều khu dân cư, những khoảng sân trống nhanh chóng bị lấn chiếm để mở quán nước, bán đồ ăn vặt hay dựng ki-ốt tạm bợ. Lợi nhuận từ một quán cà phê nhỏ, đôi khi lên tới vài chục triệu đồng mỗi tháng, tạo ra sức hút mạnh mẽ hơn hẳn so với một sân chơi miễn phí cho trẻ em. Sự trỗi dậy của “kinh tế vỉa hè” đã khiến mục tiêu phát triển không gian công cộng trở nên mờ nhạt, bị thay thế bằng ưu tiên cho hoạt động kinh doanh ngắn hạn.

Tuy nhiên, bài toán chi phí - lợi ích ở đây đang bị bóp méo một cách nguy hiểm. Lợi nhuận trước mắt từ bãi xe hay hàng quán chỉ là con số tạm thời, trong khi cái giá xã hội phải trả là lâu dài và sâu rộng: trẻ em thiếu không gian vận động, gia tăng nguy cơ béo phì, tự kỷ, rối loạn hành vi; các vụ việc tranh chấp, va chạm hay tai nạn thương tích xảy ra ngày càng nhiều. Về lâu dài, chi phí y tế, chi phí xã hội và tổn thất trong chất lượng sống có thể vượt xa khoản lợi nhuận nhỏ bé thu được từ việc “kinh doanh trong sân chơi”. Khi đất đai bị định giá thuần túy bằng tiền, thì không gian cho sự phát triển của trẻ em dần bị thu hẹp. 

Tại tọa đàm “Nhận diện chung cư an toàn và hạnh phúc cho trẻ” diễn ra vào ngày 2/8/2024 khi bàn về thực trạng các khu chung cư hiện nay, TS. Nguyễn Văn Đính, Phó Chủ tịch Hiệp hội Bất động sản Việt Nam, Chủ tịch Hội Môi giới Bất động sản nhận định, khảo sát mật độ xây dựng của các khu chung cư ở các khu đô thị lớn có thể thấy nhiều chủ đầu tư ưu tiên lợi ích kinh doanh hơn và thường tư duy làm sao để có thể khai thác kinh tế một cách hiệu quả, chứ chưa chú trọng vào nâng cấp cơ sở hạ tầng, xây dựng khu vui chơi giải trí nhằm phục vụ cho đời sống của người dân, đặc biệt là trẻ em. 

Bên cạnh yếu tố kinh tế, một nguyên nhân quan trọng khác nằm ở những khoảng trống trong quản lý và quy hoạch đô thị. Trước đây, nhiều khu nhà tập thể từng được thiết kế với quỹ đất dành riêng cho cây xanh, sân chơi và sinh hoạt cộng đồng. Tuy nhiên, cùng với tốc độ đô thị hóa nhanh chóng, những khoảng đất này dần bị thu hẹp hoặc biến mất. Nguyên nhân là bởi trong quá trình lập và triển khai các bản quy hoạch chi tiết, quỹ đất công cộng không được bảo vệ nghiêm ngặt, dẫn đến tình trạng chuyển đổi mục đích sử dụng đất sang thương mại, dịch vụ hoặc bãi giữ xe mà không có sự kiểm soát hiệu quả. 

Không chỉ vậy, hệ thống quy định pháp lý về quy hoạch đô thị cũng còn nhiều bất cập. Dù pháp luật có quy định tỷ lệ diện tích tối thiểu dành cho cây xanh và sân chơi trong các khu dân cư mới, song trên thực tế, các quy định này thường bị áp dụng hình thức, thiếu cơ chế giám sát và chế tài xử lý khi vi phạm. Hơn nữa, tư duy quy hoạch đô thị hiện nay vẫn thiên về “hạ tầng cứng”, tức là ưu tiên đường xá, cầu cống, khu nhà ở và các công trình giao thông hơn là “hạ tầng mềm” - những không gian dành cho đời sống tinh thần và cộng đồng. 

Kiến trúc sư Phạm Thanh Tùng, Chánh văn phòng Hội Kiến trúc sư Việt Nam cho biết, quy chuẩn về kiến trúc hiện nay là khi quy hoạch đất để xây dựng, không được phép quá 40%, còn lại phải để đất để trồng cây xanh, công viên, khu vui chơi giải trí... đáp ứng nhu cầu của dân cư, đặc biệt là trẻ em. Tuy nhiên, khi triển khai trên thực tế, các khu chung cư đang bị quy hoạch và bị đẩy ra khỏi những nơi rất thiếu tiện ích cho các em.

Thực tế tại một số chung cư của Hà Nội cho thấy hệ số sử dụng đất và mật độ xây dựng tại các chung cư cao tầng có xu hướng tăng cao, làm biến mất sân chơi và không gian sinh hoạt cộng đồng.

Ví dụ điển hình như tại khu đô thị Tây Hồ Tây (Starlake, Quận Bắc Từ Liêm, Hà Nội). Tờ Dân Việt đăng tải, theo quy hoạch năm 2010, Tây Hồ Tây được thiết kế là khu đô thị xanh trên 186,3 ha, với 60 ha (32%) dành cho công viên, hồ điều hòa, và sân chơi cộng đồng, nhà ở chiếm 40%. Dân số dự kiến 25.000 người, chỉ tiêu cây xanh 18 m²/người, đảm bảo hạ tầng đồng bộ. Tuy nhiên, từ 2015-2024, quy hoạch bị phá vỡ: khu đất 5 ha ở phân khu H1, vốn dành cho trung tâm văn hóa và sân chơi, bị chuyển thành chung cư H1-C1, H1-C2, hệ số chiếm đất 80%, cao 35 tầng (vượt 5 tầng). Dân số tăng lên 35.000 người, cây xanh giảm còn 9 m²/người, thấp hơn chuẩn 12-15 m²/người của Bộ Xây dựng. Sân chơi trẻ em chỉ còn vài khu nhỏ dưới 0,5 ha, buộc trẻ phải ra công viên xa. Tháng 12/2023, Thanh tra Chính phủ yêu cầu bổ sung 3 ha cây xanh và xử phạt.

Vào tháng 10/2022, dự án khu chung cư Goldmark City (Bắc Từ Liêm, Hà Nội) cũng đã bị Thanh tra Bộ Xây dựng yêu cầu bổ sung sân chơi, phạt hành chính. Báo Thanh Niên đưa tin, theo quy hoạch, dự án sẽ dành 12,3 ha, với 3,5 ha (28%) cho công viên, sân chơi, nhà ở chiếm 30%, dân số 10.000 người, cây xanh 14 m²/người. Nhưng sau đó, quy hoạch bị phá vỡ: khu đất 1,2 ha dự kiến làm công viên bị chuyển thành chung cư R4, hệ số chiếm đất 90%, cao 42 tầng (vượt 2 tầng). Dân số tăng lên 15.000 người, cây xanh giảm còn 6 m²/người. Sân chơi trẻ em gần như biến mất, trẻ phải chơi trên vỉa hè, bãi đỗ xe, gây nguy hiểm. 

Trao đổi với Tạp chí Trẻ em Việt Nam, GS.TS.KTS Đỗ Hậu – Phó Chủ tịch Hội Quy hoạch và Phát triển đô thị Việt Nam – cho biết, theo QCVN 10:2014/BXD, đất cây xanh công cộng trong đơn vị ở phải đạt tối thiểu 2 m²/người; mỗi đơn vị ở cần có ít nhất một công viên, vườn hoa rộng tối thiểu 5.000 m², bảo đảm khả năng tiếp cận cho mọi đối tượng, đặc biệt là người cao tuổi và trẻ em. Ngoài ra, trong các nhóm nhà ở phải bố trí sân chơi, vườn hoa trong bán kính không quá 300 m. Tuy nhiên, thực tế hiện nay, diện tích dành cho vườn hoa, sân chơi và không gian cộng đồng vẫn chưa đáp ứng được nhu cầu.