Luật Dân số: Bước đột phá nâng cao chất lượng dân số từ “gốc rễ”

Trao đổi với Tạp chí Trẻ em Việt Nam, bác sĩ Mai Xuân Phương – nguyên Phó Vụ trưởng Vụ Truyền thông - Giáo dục, Tổng cục Dân số (nay là Cục Dân số, Bộ Y tế) đã chỉ ra những điểm mới của Luật, đồng thời chỉ ra các rào cản trong quá trình đưa chính sách vào cuộc sống, đặc biệt tại vùng đồng bào dân tộc thiểu số.

PV: Thưa chuyên gia, ông có thể cho biết Luật Dân số hiện nay đã phát huy hiệu quả như thế nào trong việc nâng cao chất lượng dân số và chăm sóc sức khỏe sinh sản, đặc biệt với vị thành niên và thanh niên?

BS. Mai Xuân Phương: Luật Dân số vừa được Quốc hội thông qua tại Kỳ họp thứ 10 có ý nghĩa rất quan trọng, được xem là trụ cột về thể chế và là bước đột phá về chính sách. Luật tạo nền tảng để nâng cao chất lượng dân số, hướng tới xây dựng nguồn nhân lực chất lượng cao, đáp ứng yêu cầu phát triển của đất nước trong giai đoạn mới.

Điểm mới rất quan trọng của Luật Dân số là chú trọng nâng cao chất lượng dân số ngay từ đầu. Luật quy định rõ các nội dung như tư vấn và khám sức khỏe trước kết hôn; phòng, chống tảo hôn và hôn nhân cận huyết thống; tầm soát, chẩn đoán và điều trị sớm một số bệnh tật trước sinh và sơ sinh. Những giải pháp này giúp giảm tỷ lệ dị tật bẩm sinh, bảo đảm trẻ em ngay khi còn nằm trong bụng mẹ phát triển toàn diện cả về thể chất và trí tuệ.

Có thể thấy, công tác tư vấn chăm sóc sức khỏe dân số đã được mở rộng từ giai đoạn trước khi một con người ra đời, chứ không chỉ dừng lại ở việc kiểm soát mức sinh như trước đây.

PV: Thưa ông, trong thực tế triển khai, những nội dung nào của Luật Dân số còn gặp khó khăn, vướng mắc, nhất là ở vùng đồng bào dân tộc thiểu số?

BS. Mai Xuân Phương: Tư vấn và khám sức khỏe trước khi kết hôn là một hình thức tầm soát rất quan trọng, giúp các cặp đôi xây dựng cuộc sống gia đình bền vững, đồng thời góp phần nâng cao chất lượng dân số. Việc tư vấn và khám sức khỏe trước hôn nhân không chỉ dừng lại ở khám tổng quát mà còn bao gồm khám sức khỏe sinh sản, nhằm phát hiện sớm những bệnh có nguy cơ ảnh hưởng đến sức khỏe của bản thân và bạn đời như Thalassemia, HIV, viêm gan B, viêm gan C, các bệnh di truyền, bệnh tim mạch hoặc các bệnh lý liên quan đến cơ quan sinh sản.

Tuy nhiên, thách thức lớn nhất hiện nay là chuyển đổi thói quen và nhận thức của người dân. Thực tế cho thấy tỷ lệ tiếp cận dịch vụ tư vấn và khám sức khỏe trước khi kết hôn còn thấp và có sự chênh lệch rất lớn giữa các vùng miền. Ví dụ, tại Hà Nội, trong nửa đầu năm 2024, tỷ lệ bao phủ đạt gần 63%, nhưng ở Thái Nguyên, con số này chỉ khoảng 22,5% trong 6 tháng đầu năm 2025. 

Có thể thấy rõ, tại các thành phố lớn cho thấy nhiều nam nữ thanh niên hiện nay chưa nhận thức đầy đủ về ý nghĩa và lợi ích của việc tư vấn và khám sức khỏe trước khi kết hôn. Không ít người dù có nhu cầu cũng không biết nên đến những cơ sở uy tín nào để được tư vấn, khám đúng chuyên môn. Bên cạnh đó, áp lực công việc và cuộc sống khiến nhiều bạn trẻ không sắp xếp được thời gian. 

Ở các khu vực đặc biệt khó khăn, vùng sâu, vùng xa, rào cản về kinh tế cũng là một trong những nguyên nhân khiến nhiều thanh niên chưa có điều kiện tiếp cận dịch vụ tư vấn và khám sức khỏe trước khi kết hôn. Ngoài ra, sự liên kết giữa công tác truyền thông và hệ thống cơ sở y tế tại các địa phương này vẫn còn lỏng lẻo, khiến người dân khó tiếp cận dịch vụ. Hệ thống dịch vụ kế hoạch hóa gia đình và các phương tiện tránh thai hiện đại chưa phủ rộng tới các bản làng xa xôi, khiến nhiều phụ nữ sinh nhiều con vì thiếu kiến thức và công cụ để chủ động kiểm soát sinh sản.

Bên cạnh đó, Luật Hôn nhân và Gia đình hiện hành chưa quy định bắt buộc phải khám sức khỏe trước khi kết hôn, nên nhiều người chưa coi đây là một bước chuẩn bị cần thiết trong quá trình xây dựng gia đình. 

Ngoài dân tộc Kinh chiếm đa số, Kết quả điều tra, thu thập thông tin về thực trạng kinh tế – xã hội của 53 dân tộc thiểu số năm 2024 (Bộ Dân tộc và Tôn giáo, công bố năm 2025) cho thấy, tình trạng tảo hôn và hôn nhân cận huyết thống đã có xu hướng giảm so với cuộc điều tra năm 2019, song vẫn còn tồn tại dai dẳng tại nhiều địa bàn vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi.

Thực trạng tảo hôn và hôn nhân cận huyết thống ở vùng đồng bào dân tộc thiểu số xuất phát từ nhiều nguyên nhân đan xen. Cụ thể, trình độ dân trí chưa đồng đều, hạn chế trong tiếp cận thông tin pháp luật, nhận thức chưa đầy đủ về quyền cá nhân, cùng với sự tồn tại lâu dài của tư tưởng Nho giáo và Khổng Tử đã khiến những hành vi vi phạm pháp luật này dần bị “bình thường hóa” trong đời sống cộng đồng. Ranh giới giữa các phong tục, tập quán cũ lạc hậu với những hành vi xâm hại quyền con người vì thế trở nên mờ nhạt.

Chỉ khi phụ nữ và trẻ em gái ở vùng đồng bào dân tộc thiểu số được sống trong môi trường an toàn, không bạo lực; được tiếp cận giáo dục đầy đủ, được tôn trọng và có quyền tự quyết đối với tương lai của mình, thì các hủ tục lạc hậu mới có thể từng bước bị xóa bỏ. Như quan điểm của Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo Bùi Hồng Sơn đã nhấn mạnh: “Khi gia đình không còn bạo lực thì bạo lực học đường mới chấm dứt”, bởi gốc rễ của mọi thay đổi bền vững phải bắt đầu từ môi trường sống và giáo dục.

PV: Theo chuyên gia, cần thêm những giải pháp gì để Luật Dân số thực sự đi vào cuộc sống, góp phần nâng cao chất lượng dân số bền vững?

BS. Mai Xuân Phương: Thực tế hiện nay cho thấy, tỷ lệ các cặp nam nữ thanh niên chủ động tư vấn và khám sức khỏe trước khi kết hôn vẫn còn thấp, đặc biệt tại vùng sâu, vùng xa và khu vực đồng bào dân tộc thiểu số. Tảo hôn và hôn nhân cận huyết thống vẫn tồn tại dai dẳng, phản ánh những khoảng trống lớn trong công tác truyền thông, giáo dục và khả năng tiếp cận dịch vụ chăm sóc sức khỏe sinh sản trước hôn nhân.

Theo tôi, muốn thay đổi thực trạng này, trước hết cần đổi mới cách làm truyền thông, chuyển từ tuyên truyền chung chung sang tiếp cận linh hoạt theo từng vùng, từng nhóm đối tượng, phù hợp với điều kiện kinh tế, phong tục tập quán và trình độ dân trí. Quan trọng hơn, truyền thông phải giúp thanh niên hiểu rõ rằng tư vấn và khám sức khỏe trước khi kết hôn không phải là hình thức hay thủ tục, mà là bước chuẩn bị cần thiết để phòng ngừa rủi ro sức khỏe, hạn chế tảo hôn, hôn nhân cận huyết và nâng cao chất lượng dân số ngay từ đầu.

Với những địa bàn có mức sinh cao, tôi cho rằng giải pháp cốt lõi không nằm ở các biện pháp hành chính hay khẩu hiệu áp đặt, mà cần gắn chính sách dân số với xóa đói giảm nghèo, nâng cao dân trí và vị thế của phụ nữ. Việc đẩy mạnh tư vấn trước khi kết hôn, từng bước xóa bỏ tảo hôn và hôn nhân cận huyết là cách tiếp cận bền vững để cải thiện chất lượng giống nòi, thay vì chỉ chạy theo các chỉ tiêu về số lượng.

Truyền thông chỉ thực sự hiệu quả khi đi kèm với các dịch vụ thân thiện, dễ tiếp cận, bảo đảm riêng tư và chi phí phù hợp, để bất cứ ai, từ thanh niên, các cặp đôi sắp kết hôn đến người dân ở vùng khó khăn, đều có thể tìm được thông tin đúng và dịch vụ chất lượng.

Xin chân thành cảm ơn ông về những chia sẻ!