Công tác truyền thông xóa định kiến khi sinh được nhiều địa phương quan tâm, triển khai

Thay đổi hành vi và quan niệm của các cặp vợ chồng

Từ sự bền bỉ của những nữ cán bộ dân số vùng cao, đến các mô hình cộng đồng xóa bỏ tư tưởng “trọng nam khinh nữ”, nhiều cách làm cụ thể đang góp phần đưa tỷ số giới tính khi sinh về mức tự nhiên, kiến tạo nền tảng cho tương lai bền vững.

Mất cân bằng giới tính khi sinh (MCBGTKS) là một trong những vấn đề xã hội nhạy cảm và dai dẳng ở Việt Nam. Theo Báo cáo Quốc gia về đăng ký và thống kê hộ tịch giai đoạn 2021–2024, tỷ số giới tính khi sinh của Việt Nam năm 2024 là 110,7 bé trai/100 bé gái, vượt xa mức cân bằng sinh học (khoảng 104–106 bé trai/100 bé gái) và cho thấy mức mất cân bằng kéo dài nhiều năm.

Từ số liệu được công bố cho thấy tỷ số bé trai sinh ra cao hơn mức cân bằng sinh học tự nhiên không chỉ phản ánh sự tồn tại của tư tưởng trọng nam khinh nữ, mà còn đặt ra nguy cơ dài hạn đối với cấu trúc dân số, thị trường hôn nhân và ổn định xã hội. Trước thực trạng đó, những năm gần đây, công tác dân số đã chuyển mạnh từ tuyên truyền hành chính sang thay đổi nhận thức cộng đồng bằng các mô hình cụ thể, lấy con người làm trung tâm.

Các phân tích dự báo dư thừa nam giới nếu mất cân bằng tiếp tục: nếu SRB (Sex Ratio at Birth - Tỷ số giới tính khi sinh) duy trì ở mức cao, đến năm 2034 Việt Nam có thể thừa khoảng 1,5 triệu nam giới trong độ tuổi 15–49, và con số này có thể tăng lên theo thời gian.

Nhận thức rõ mối nguy cơ này, các cơ quan chức năng làm công tác dân số đã có những chuyển biến mạnh mẽ trong công tác làm cân bằng tỷ số giới tính khi sinh cho các cặp vợ chồng.

Các cơ quan chức năng làm công tác dân số đã có nhiều hành động cụ thể để kiểm soát MCBGTKS. Theo đó, muốn bền vững phải tác động trực tiếp vào hành vi và quan niệm của các cặp vợ chồng trong độ tuổi sinh đẻ, đặc biệt là tại các cơ sở y tế – nơi dễ phát sinh hành vi lựa chọn giới tính thai nhi.

Chính phủ cũng đã đặt ra mục tiêu đưa tỷ số giới tính khi sinh xuống dưới 109 bé trai/100 bé gái vào năm 2030 và tiếp tục tiến gần về mức tự nhiên hơn vào năm 2035, thông qua Chương trình Mục tiêu quốc gia về chăm sóc sức khỏe, dân số và phát triển giai đoạn 2026–2035. Đây là mục tiêu được xác định rõ trong kế hoạch phát triển dài hạn, gắn với giảm mất cân bằng giới tính khi sinh như một chỉ tiêu nhân khẩu học chiến lược.

Các hoạt động truyền thông, tư vấn tại cơ sở khám chữa bệnh đã được tăng cường, nhấn mạnh hậu quả xã hội của mất cân bằng giới tính khi sinh, đồng thời phổ biến nghiêm các quy định pháp luật cấm lựa chọn giới tính thai nhi dưới mọi hình thức.

Một trục quan trọng là tuyên truyền sâu rộng về bình đẳng giới và hệ lụy tiêu cực của mất cân bằng giới tính khi sinh. Các chiến dịch truyền thông được triển khai để thay đổi nhận thức xã hội về giá trị của con gái, cả ở khu vực nông thôn và đô thị, nhằm xóa bỏ quan niệm trọng nam khinh nữ là nguyên nhân gốc rễ của lựa chọn giới tính thai nhi.

Bên cạnh đó, các địa phương cũng đã có nhận thức kịp thời và đưa nội dung giáo dục bình đẳng giới vào trường học, nhằm hình thành nhận thức ngay từ tuổi học sinh về giá trị bình đẳng giữa nam và nữ và hạn chế các định kiến giới.

Các hoạt động truyền thông cũng hướng tới cặp vợ chồng trong độ tuổi sinh đẻ, đặc biệt là trước hôn nhân, để cung cấp kiến thức về chăm sóc sức khỏe sinh sản, pháp luật dân số và bình đẳng giới.

Nhiều cán bộ âm thầm, bền bỉ bám địa bàn

Thực tế cho thấy, điều làm nên chuyển biến rõ nét không chỉ nằm ở chính sách, hay các hoạt động tuyên truyền chung chung mà ở những con người cụ thể đang âm thầm bám địa bàn.

Tại Cao Bằng chị Hà Thị Phượng (Sinh năm 1977), cán bộ Khoa Phòng bệnh, Trung tâm Y tế Quảng Hòa, đã có 16 năm gắn bó với công tác dân số. Ở vùng cao biên giới nhiều gian khó, chị vẫn đều đặn đi từng bản, đến từng nhà, mang chính sách dân số - kế hoạch hóa gia đình đến gần hơn với bà con các dân tộc, góp phần xây dựng cộng đồng khỏe mạnh, hạnh phúc.

Với cách làm “cùng ăn, cùng ở, cùng làm”, các cán bộ dân số không tuyên truyền một chiều, mà kiên trì đối thoại, giải thích, từng bước tháo gỡ những quan niệm cố hữu về việc phải sinh con trai nối dõi. Chính sự gần gũi và bền bỉ đó đã tạo dựng niềm tin, giúp người dân dần thay đổi cách nhìn về giá trị của con gái.

Ở khu vực đồng bằng, nhiều địa phương đã lựa chọn cách tiếp cận từ chính những “trụ cột” của cộng đồng. Tại Đồng Tháp, việc xóa bỏ định kiến trọng nam khinh nữ được thực hiện thông qua vai trò tiên phong của trưởng thôn, trưởng dòng họ và người có uy tín. Những thay đổi trong nghi lễ gia đình, thờ cúng tổ tiên, cũng như việc chia sẻ tài sản công bằng giữa các con trai và con gái đã tạo hiệu ứng lan tỏa mạnh mẽ, giúp cộng đồng yên tâm sinh con theo quy luật tự nhiên, không còn áp lực “phải có con trai”.

Song song với các tấm gương cá nhân, nhiều mô hình cộng đồng được triển khai bài bản, có địa chỉ rõ ràng.

Tại nhiều địa phương, các câu lạc bộ, nhóm truyền thông về bình đẳng giới và giảm thiểu MCBGTKS đã được duy trì thường xuyên, tập trung vào việc tôn vinh giá trị của trẻ em gái, chia sẻ câu chuyện gia đình hạnh phúc không phân biệt giới tính con. Những mô hình này không chỉ tác động tới nhận thức của phụ nữ, mà còn từng bước thay đổi vai trò và trách nhiệm của nam giới trong gia đình.

Tại Hà Nội, theo Sở Y tế thành phố, công tác dân số được đặt trong mối liên hệ chặt chẽ giữa bình đẳng giới và cân bằng giới tính khi sinh. Các hoạt động truyền thông, giáo dục được triển khai đồng bộ từ cộng đồng đến trường học, từ nhóm thanh niên tiền hôn nhân đến các cặp vợ chồng trẻ, nhằm xây dựng một thế hệ mới có nhận thức đúng đắn về giới và giá trị của mỗi đứa trẻ, dù là trai hay gái.

Thời gian qua, từ Thành phố đến các xã, phường, công tác thúc đẩy bình đẳng giới và giảm MCBGTKS được triển khai đồng bộ, hiệu quả.

Các trạm y tế phối hợp với ban, ngành, đoàn thể tuyên truyền trực tiếp tới từng hộ gia đình về quyền bình đẳng của trẻ em, tác hại của lựa chọn giới tính thai nhi và lợi ích của việc nuôi dạy con khoa học. Những hoạt động này góp phần nâng cao nhận thức, tạo sự lan tỏa tích cực, xây dựng gia đình hạnh phúc - nơi mọi trẻ em, dù trai hay gái, đều được yêu thương và phát triển toàn diện.

Điển hình, trong những năm qua công tác dân số và phát triển tại phường Bạch Mai đạt nhiều kết quả tích cực. Mức sinh được duy trì ổn định, chất lượng dân số từng bước được nâng cao. 9 tháng đầu năm 2025 phường Bạch Mai ghi nhận 584 trẻ sinh ra, trong đó có 289 trẻ gái. Tỷ số giới tính khi sinh đạt 107 trẻ trai/100 trẻ gái, gần tiếp cận mức cân bằng tự nhiên.

Phó Chủ tịch Ủy ban nhân dân phường Bạch Mai, Trưởng Ban chỉ đạo công tác Dân số và Phát triển phường Nguyễn Thị Ngọc Anh cho biết: Phường đã triển khai đồng bộ các hoạt động truyền thông nâng cao nhận thức của người dân về bình đẳng giới và giảm thiểu MCBGTKS.

Ở cấp địa phương, Quảng Ninh là một trong những tỉnh triển khai đồng bộ và bài bản các mô hình giảm thiểu mất cân bằng giới tính khi sinh. Theo Cổng Thông tin điện tử Vietnam.vn và báo Lao Động, toàn tỉnh đã xây dựng hàng trăm câu lạc bộ “Giảm thiểu mất cân bằng giới tính khi sinh” tại các xã, phường, thị trấn. Các câu lạc bộ duy trì sinh hoạt định kỳ, tuyên truyền về hậu quả xã hội của việc lựa chọn giới tính thai nhi, phổ biến quy định pháp luật, đồng thời tổ chức ký cam kết với các cơ sở y tế, phòng khám không thực hiện tiết lộ giới tính thai nhi trái quy định. Mô hình này được đánh giá cao nhờ sự phối hợp chặt chẽ giữa ngành dân số, y tế và chính quyền cơ sở.

Những nỗ lực đó đang mang lại kết quả bước đầu. Những năm qua, sự chênh lệch giới tính khi sinh tại Việt Nam đã có xu hướng chững lại và giảm nhẹ ở một số địa phương.

Dù còn nhiều thách thức, nhưng thực tiễn cho thấy: khi cộng đồng cùng thay đổi, khi những người có uy tín lên tiếng, khi cán bộ dân số thực sự “đứng trong lòng dân”, thì việc xóa bỏ định kiến giới không còn là điều xa vời.

Hành trình tái cân bằng dân số vì thế không phải là câu chuyện ngắn hạn. Đó là quá trình bền bỉ, đòi hỏi sự chung tay của cả hệ thống chính trị và từng gia đình. Khi mọi trẻ em đều được trân trọng như nhau ngay từ khi chào đời, một cấu trúc dân số hài hòa, công bằng và bền vững mới có thể được kiến tạo cho tương lai đất nước.