Bảo vệ trẻ em khỏi “bóng ma” thuốc lá và rượu bia bằng chính sách thuế

Công tác chăm sóc và giáo dục trẻ em luôn được Đảng và Nhà nước quan tâm. Hiến pháp nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam và nhiều văn bản quy phạm pháp luật có liên quan đến trẻ em đều thể hiện rõ quan điểm nhất quán của Đảng và Nhà nước về trách nhiệm của gia đình, cộng đồng xã hội và Nhà nước trong việc thực hiện quyền trẻ em. Việt Nam là nước đầu tiên ở châu Á và nước thứ hai trên thế giới phê chuẩn Công ước của Liên Hợp Quốc về quyền trẻ em; đồng thời nước ta được cộng đồng quốc tế đánh giá cao về cam kết và thực hiện Công ước.

Tuy nhiên, hiện nay trẻ em vẫn đang đối mặt với nhiều nguy cơ đáng lo ngại về sức khỏe như việc gia tăng tỷ lệ sử dụng rượu bia, thuốc lá, đồ uống có đường (ĐUCĐ). Các sản phẩm này là nguyên nhân dẫn đến gia tăng các bệnh không lây nhiễm (BKLN) như bệnh tim mạch, đái tháo đường, rối loạn chuyển hóa - những căn bệnh đang là nguyên nhân gây tử vong hàng đầu, đặc biệt ngày càng trẻ hóa và gia tăng thừa cân béo phì trẻ em. Thuốc lá, rượu bia và ĐUCĐ đang gây ra những hệ lụy nghiêm trọng đối với sức khỏe cộng đồng và cản trở mục tiêu phát triển bền vững của đất nước. Đáng lo ngại hơn, những tác động này còn ảnh hưởng trực tiếp và sâu sắc đến trẻ em - thế hệ tương lai của dân tộc.

Các nghiên cứu gần đây cho thấy, xu hướng tiêu thụ ĐUCĐ ở Việt Nam đang gia tăng báo động, với mức tăng gấp 4 lần từ năm 2009 đến 2023. Đặc biệt, hơn 1/3 trẻ em và người chưa thành niên Việt Nam thường xuyên tiêu thụ ĐUCĐ với mức tiêu thụ trung bình khoảng 1,2 lít/ tuần. Điều này góp phần làm gia tăng tỷ lệ thừa cân, béo phì ở trẻ em lên gấp đôi (từ 8,5% năm 2010 lên 19% năm 2020).

Nghiên cứu tại 75 quốc gia cũng cho thấy, việc tăng tiêu thụ ĐUCĐ có liên quan đến sự gia tăng tỷ lệ thừa cân, béo phì và tiểu đường, với mỗi 1% tăng lên của lượng tiêu thụ sẽ dẫn đến tăng 4,8 người thừa cân, 2,3 người béo phì và 0,3 người mắc tiểu đường trên 100 dân. Tiêu thụ ĐUCĐ làm tăng nguy cơ mắc béo phì (lên 18%), tăng huyết áp (lên 12%), đái tháo đường tuýp 2 (lên 29%), và hội chứng chuyển hóa (tăng lên 29%).

WHO đã chứng minh rằng, việc tiêu thụ thường xuyên ĐUCĐ có liên quan đến nguy cơ thừa cân và béo phì, bệnh tiểu đường tuýp 2, bệnh tim mạch, sâu răng và loãng xương. Tất cả đều là những vấn đề sức khỏe nghiêm trọng, tiềm ẩn nhiều khả năng dẫn đến nguy cơ mắc các BKLN khác, trong đó có ung thư, những vấn đề sức khỏe này kéo dài suốt đời, ảnh hưởng tới khả năng học tập, vận động, tinh thần và ảnh hưởng rất lớn đến thế hệ tương lai.

Đối với thuốc lá

Việt Nam mỗi năm có hơn 84.500 người tử vong do hút thuốc lá chủ động và khoảng 18.800 ca tử vong do phơi nhiễm khói thuốc thụ động. Chi phí kinh tế do thuốc lá gây ra lên tới 108.000 tỷ đồng, tương đương 1,14% GDP (năm 2022), chưa kể 49.000 tỷ đồng người dân bỏ ra để mua thuốc lá. Không chỉ gây thiệt hại kinh tế cho quốc gia, hệ lụy từ thuốc lá còn lan rộng đến từng gia đình - nơi trẻ em phải gánh chịu hậu quả khi cha mẹ hoặc người chăm sóc mắc bệnh, thậm chí tử vong. Điều này khiến kinh tế gia đình sa sút, trẻ mất đi chỗ dựa và bị ảnh hưởng nghiêm trọng đến sự phát triển toàn diện.

Bên cạnh đó, với 41,1% nam giới trưởng thành hút thuốc, tình trạng phơi nhiễm với khói thuốc thụ động cũng xảy ra vô cùng phổ biến. Xu hướng tiêu dùng gia tăng trong những năm gần đây đã và đang gây hại đến sức khỏe đến sức khỏe, kinh tế và cản trở mục tiêu phát triển bền vững. Tổ chức Y tế thế giới đã cảnh báo, trẻ em sống trong môi trường có người hút thuốc thường xuyên dễ mắc các bệnh về hô hấp, viêm phổi, hen suyễn, chậm phát triển thể chất, và thậm chí là tăng nguy cơ tử vong ở trẻ sơ sinh.

Đối với rượu bia

Tiêu thụ rượu bia ở Việt Nam hiện ở mức cao và cũng đang tăng nhanh so với mức trung bình toàn cầu. Tổng mức tiêu thụ rượu, bia bình quân đầu người quy đổi ra lít cồn nguyên chất ở người trưởng thành từ 15 tuổi trở lên đã tăng từ 6,6 lít năm 2010 lên 9,3 lít vào năm 2019. Con số này cao hơn nhiều so với mức trung bình toàn cầu tại cùng thời điểm là khoảng 5,5 lít.

Rượu bia liên quan đến nhiều hệ lụy nghiêm trọng: tai nạn giao thông, bạo lực gia đình, bệnh tật mãn tính và tổn hại về tinh thần. Với thanh thiếu niên - độ tuổi bộ não đang phát triển mạnh mẽ - rượu bia có thể ảnh hưởng nghiêm trọng đến nhận thức và làm tăng nguy cơ lệ thuộc trong tương lai. Điều này đe dọa không chỉ đến sức khỏe mà còn đến tương lai học tập, nghề nghiệp và sự trưởng thành của các em.

Điểm chung của các sản phẩm có hại này là đều dễ dàng tiếp cận do giá thành còn quá rẻ so với mức thu nhập, đặc biệt là với giới trẻ. Mức thuế thuốc lá ở Việt Nam mới chỉ chiếm 36% giá bán lẻ, thấp hơn hầu hết các quốc gia trong khu vực Asean, và thấp hơn nhiều so với khuyến cáo của WHO (tối thiểu 75%). Trong khi thu nhập người dân tăng nhanh thì giá thuốc lá vẫn duy trì ở mức quá rẻ. Nghiên cứu của trường Đại học Y tế công cộng cho thấy, trên thị trường hiện nay có tới hơn 40 nhãn hiệu thuốc lá có giá dưới 10.000đ/bao, rẻ hơn cả một chai nước suối hay một hộp sữa 180ml. Thuế và giá rẻ khiến cho thuốc lá ngày càng trở nên dễ tiếp cận, với ngay cả nhóm chưa có thu nhập như là trẻ em.

Tương tự, thuế rượu bia chỉ ở mức khoảng 30% giá bán lẻ, thấp hơn nhiều so với mức 40-85% ở nhiều quốc gia khác khiến cho tỷ lệ sử dụng rượu bia vẫn ở mức cao. ĐUCĐ - sản phẩm ảnh hưởng mạnh tới trẻ em - thậm chí giá của chúng chỉ từ 5.000đ/chai và cho đến nay mặt hàng này vẫn chưa bị đánh thuế tiêu thụ đặc biệt.

Tăng thuế tiêu thụ đặc biệt

Tổ chức Y tế thế giới đã khuyến cáo chính sách thuế đối với các sản phẩm rượu bia, thuốc lá, ĐUCĐ là giải pháp quan trọng để kiểm soát tác hại của việc sử dụng rượu bia, thuốc lá, ĐUCĐ, qua đó mang lại lợi ích giảm tiêu thụ các sản phẩm có hại, tăng thu ngân sách và tác động tốt với bảo vệ sức khỏe.

Hiện nay, Việt Nam đã sửa đổi Luật Thuế tiêu thụ đặc biệt với định hướng tăng thuế với thuốc lá, rượu bia, và bổ sung thuế với các sản phẩm nước giải khát có đường có hàm lượng đường trên 5g đường/100 ml.

Hội Bảo vệ quyền trẻ em Việt Nam nhận thấy, việc sửa đổi Luật Thuế tiêu thụ đặc biệt là cần thiết và kịp thời để giảm tác hại của các sản phẩm cho sức khỏe, sự an toàn của người dân và sự phát triển toàn diện của trẻ em. Việc này góp phần đảm bảo việc thực hiện các quy định pháp luật Việt Nam và các cam kết quốc tế liên quan đến bảo vệ sức khỏe trẻ em, đảm bảo quyền lợi cũng như tương lai của trẻ em Việt Nam - nguồn nhân lực tương lai của đất nước. Tăng thuế với thuốc lá, rượu bia, và bổ sung thuế với các sản phẩm nước giải khát có đường được thực hiện càng sớm sẽ giúp cứu sống nhiều người, giảm tổn thất kinh tế, xã hội và con người.

 Theo Luật Thuế tiêu thụ đặc biệt (sửa đổi) đã được Quốc hội thông qua sáng 14/6/2025, các sản phẩm nước giải khát có hàm lượng đường trên 5g/100ml sẽ thuộc diện chịu thuế 8% từ 2027 và tăng lên 10% vào năm 2028.

Các sản phẩm như nước trái cây tự nhiên, nước dừa, sản phẩm từ sữa, thực phẩm dạng lỏng dùng với mục đích dinh dưỡng... không thuộc đối tượng chịu thuế tiêu thụ đặc biệt.

Đối với mặt hàng thuốc lá, thuế tiêu thụ đặc biệt là 75% và tiếp tục điều chỉnh tăng trong các năm tới.

Đối với rượu từ 20 độ cồn trở lên, từ 1/1/2026, mức thuế sẽ là 65%, theo lộ trình đến 1/1/2031 là 90%.

Đối với rượu dưới 20 độ cồn, từ 1/1/2026, mức thuế sẽ là 35%, theo lộ trình đến 1/1/2031 là 60%.

Đối với mặt hàng bia, từ 1/1/2026, mức thuế sẽ là 65%, theo lộ trình đến 1/1/2031 là 90%.

Theo WHO, tình trạng hút thuốc lá tại Việt Nam ảnh hưởng tới năng suất lao động và chi phí khám chữa bệnh, ước tính lên tới 108 nghìn tỷ đồng mỗi năm (tương đương 1,1% GDP).

Trong khi đó, sử dụng quá nhiều rượu bia là nguyên nhân gây ra hơn 30 nhóm bệnh tật và rối loạn sức khỏe, bao gồm xơ gan, ung thư và các vấn đề sức khỏe tâm thần… là nguyên nhân hàng đầu gây ra thương tích và tử vong do tai nạn giao thông, cũng là nguy cơ chính dẫn đến bạo lực gia đình.

WHO đánh giá, Luật Thuế Tiêu thụ đặc biệt (sửa đổi) là tác động cần thiết, góp phần cải thiện năng suất lao động, giảm gánh nặng bệnh tật, bảo vệ sức khỏe người dân.

TS.BS Vũ Thị Kim Hoa - Phó Chủ tịch Hội BVQTEVN