Công bố thông tin cá nhân học sinh, có vi phạm quyền riêng tư?

Mới đây, trong lễ khai giảng tại Trường tiểu họcThái Thịnh (phường Đống Đa, Hà Nội), danh sách 20 học sinh có hoàn cảnh khó khăn đã được trình chiếu công khai trên màn hình lớn, kèm theo nhiều thông tin chi tiết về gia cảnh và thậm chí cả tình trạng bệnh tật. Câu hỏi đặt ra: đây là cách làm minh bạch hay là hành vi xâm phạm quyền riêng tư trẻ em?

Để làm rõ hơn về vấn đề này, Tạp chí Trẻ em Việt Nam đã có cuộc trao đổi với Luật sư Ngô Thế Hiệp, Giám đốc điều hành JWLegal nhằm phân tích góc độ pháp lý cũng như những tác động xã hội từ việc công khai thông tin cá nhân của trẻ em trong môi trường giáo dục.

PV: Thưa ông, theo quy định pháp luật hiện hành, việc công khai thông tin cá nhân và hoàn cảnh gia đình của học sinh như trường hợp này có vi phạm quyền riêng tư hay không? Các thông tin về tình trạng sức khỏe, bệnh tật của học sinh có được xem là thông tin nhạy cảm cần bảo mật theo pháp luật Việt Nam?

Luật sư Ngô Thế Hiệp: Về mặt pháp lý, Hiến pháp năm 2013 đã quy định rất rõ: mọi người đều có quyền bất khả xâm phạm về đời sống riêng tư, bí mật cá nhân và bí mật gia đình; đồng thời pháp luật bảo đảm sự an toàn đối với các thông tin này (Khoản 1 Điều 21 Hiến pháp 2013).

Bộ luật Dân sự năm 2015 cũng nhấn mạnh rằng, việc thu thập, lưu giữ hay công khai thông tin cá nhân phải có sự đồng ý của chính người đó hoặc việc thu thập, lưu giữ, sử dụng, công khai thông tin liên quan đến bí mật gia đình phải được các thành viên gia đình đồng ý, trừ trường hợp pháp luật có quy định khác. (Điều 38 Bộ luật Dân sự 2015).

Riêng đối với trẻ em, Điều 33 và 36 Nghị định 56/2017/NĐ-CP đã khẳng định: trẻ em có quyền được bảo vệ bí mật đời sống riêng tư, và không ai được công bố thông tin của trẻ khi chưa có sự đồng ý của cha mẹ hoặc người giám hộ hợp pháp.

Luật Trẻ em năm 2016 cũng khẳng định: trẻ em có quyền bất khả xâm phạm về đời sống riêng tư, bí mật cá nhân và bí mật gia đình, và mọi hành động phải nhằm bảo đảm lợi ích tốt nhất cho trẻ.

Áp dụng vào tình huống này, việc nhà trường công khai danh tính học sinh kèm chi tiết hoàn cảnh gia đình, thậm chí cả bệnh tật – ví dụ như “em A có bố mẹ ly hôn, bố mất, gia đình khó khăn” – là hành vi xâm phạm quyền riêng tư. Dù mục đích có thể là minh bạch hay kêu gọi hỗ trợ, thì cách làm này vẫn tiềm ẩn rủi ro khiến trẻ bị kỳ thị, mặc cảm, tổn thương tâm lý.

Như vậy, nếu việc công khai thông tin cá nhân và hoàn cảnh gia đình không có sự đồng ý của cha mẹ hoặc người giám hộ, thì hành vi này là trái pháp luật và xâm phạm quyền riêng tư của trẻ em.

Đồng thời, theo Nghị định 13/2023/NĐ-CP về bảo vệ dữ liệu cá nhân, tình trạng sức khỏe và các thông tin đời tư được ghi trong hồ sơ bệnh án – ngoại trừ nhóm máu – được xem là dữ liệu cá nhân nhạy cảm. Do đó, những thông tin như “em B mắc bệnh tim bẩm sinh” hay “em C bị ung thư máu” chính là dữ liệu nhạy cảm. Nếu các thông tin này bị công khai trên website, mạng xã hội hoặc trong các cuộc họp phụ huynh đông người mà chưa có sự đồng ý hợp pháp của cha mẹ hay người giám hộ, thì hành vi đó rõ ràng là vi phạm pháp luật.

Nói cách khác, mọi dữ liệu liên quan đến sức khỏe, bệnh tật của học sinh đều được pháp luật xếp vào diện thông tin nhạy cảm, buộc phải được bảo mật tuyệt đối và chỉ được sử dụng trong trường hợp thật sự cần thiết.

PV: Trong trường hợp này, ai sẽ chịu trách nhiệm chính nếu hành vi công khai thông tin bị coi là vi phạm, thưa ông? Vụ việc này đặt ra bài học pháp lý nào cho các trường học và cơ quan giáo dục trong việc cân bằng giữa tính minh bạch và quyền riêng tư?

Luật sư Ngô Thế Hiệp: Trong trường hợp hành vi công khai thông tin học sinh bị coi là vi phạm, trách nhiệm pháp lý có thể phát sinh ở nhiều cấp độ khác nhau.

Thứ nhất, nhà trường – với tư cách là pháp nhân hoặc đơn vị sự nghiệp công lập – sẽ chịu trách nhiệm chính nếu việc công khai được thực hiện trên các kênh chính thức như fanpage, bảng tin hay trong báo cáo công khai.

Thứ hai, đối với cán bộ, giáo viên, nếu cá nhân nào đó tự ý tiết lộ hoặc chia sẻ thông tin trên mạng xã hội cá nhân, hay trong các cuộc họp không thuộc thẩm quyền, thì người đó có thể bị xử lý kỷ luật và trong một số trường hợp còn phải chịu trách nhiệm bồi thường dân sự.

Cuối cùng, về phía cơ quan quản lý giáo dục (như Phòng hoặc Sở Giáo dục và Đào tạo), nếu tình trạng này xảy ra nhiều lần mà không có biện pháp chấn chỉnh, thì hoàn toàn có thể bị xem xét trách nhiệm trong công tác quản lý, điều hành.

Từ vụ việc này, có thể rút ra một số bài học pháp lý quan trọng cho các cơ sở giáo dục trong việc cân bằng giữa minh bạch và quyền riêng tư. Trước hết, cần phân biệt rõ ràng giữa minh bạch tài chính với công khai thông tin cá nhân của học sinh. Nguyên tắc bảo vệ dữ liệu cá nhân (Điều 3 Nghị định 13/2023/NĐ-CP) yêu cầu chỉ được xử lý thông tin trong phạm vi cần thiết, không vượt quá mục đích.

Các trường học, cơ quan giáo dục cần ban hành quy chế nội bộ về bảo mật dữ liệu, trong đó quy định trách nhiệm cụ thể của từng cá nhân. Bởi lẽ, bất kỳ hành vi vi phạm nào cũng có thể kéo theo hậu quả pháp lý (như xử phạt hành chính, bồi thường dân sự) và hậu quả xã hội (tổn thương tâm lý học sinh, suy giảm niềm tin và uy tín của nhà trường).

PV: Liệu việc minh bạch để tạo niềm tin với phụ huynh và nhà hảo tâm có thể được thực hiện theo cách khác, tránh xâm phạm đến quyền riêng tư của trẻ em không? Luật sư có thể gợi ý cách thức tổ chức các hoạt động thiện nguyện, hỗ trợ học sinh khó khăn sao cho vừa minh bạch, vừa đảm bảo quyền bảo mật thông tin của trẻ?

Luật sư Ngô Thế Hiệp: Để vừa đảm bảo tính minh bạch, vừa bảo vệ quyền riêng tư của học sinh, nhà trường hoàn toàn có thể lựa chọn những phương thức phù hợp mà không cần phải công khai chi tiết danh tính hay hoàn cảnh từng em. Ví dụ, danh sách học sinh nhận hỗ trợ có thể được mã hóa bằng ký hiệu HS01, HS02 thay cho tên thật. Thay vì công bố từng trường hợp cụ thể, nhà trường chỉ cần thông tin tổng hợp như tổng số học sinh khó khăn, tổng kinh phí, số quà đã nhận và cách phân bổ.

Trong trường hợp cần thiết phải công khai danh tính để kêu gọi hỗ trợ, thì bắt buộc phải có sự đồng ý bằng văn bản của phụ huynh hoặc người giám hộ hợp pháp. Thông tin chi tiết, nếu có, chỉ nên cung cấp giới hạn cho nhà hảo tâm thay vì công bố rộng rãi trên mạng xã hội hay tại các cuộc họp đông người. Đồng thời, việc lập hội đồng giám sát gồm đại diện phụ huynh, ban giám hiệu và các đoàn thể cũng là một cách để đảm bảo tính minh bạch.

Tôi cũng khuyến nghị các cơ sở giáo dục nên xây dựng một quy trình ba bước: thu thập thông tin học sinh có xác nhận của phụ huynh, báo cáo chi tiết cho ban vận động từ thiện với phạm vi tiếp cận hạn chế, và cuối cùng chỉ công khai thông tin ra ngoài dưới dạng tổng hợp. Nếu kết hợp thêm công nghệ, ví dụ như hệ thống báo cáo điện tử công khai các khoản thu – chi, thì sẽ vừa minh bạch, vừa tuyệt đối bảo mật danh tính và thông tin riêng tư của học sinh.

Trân trọng cảm ơn ông về những chia sẻ!