Khi trẻ em trở thành nạn nhân của thực phẩm không nhãn mác: Ai chịu trách nhiệm cho những sản phẩm “3 không”?

LTS: Trong bối cảnh thị trường thực phẩm tràn lan, trẻ em – nhóm đối tượng dễ bị tổn thương nhất – đang đối diện với vô vàn rủi ro đến từ những món ăn tưởng chừng vô hại: chiếc kẹo nhiều màu sắc, gói bánh rẻ tiền hay một túi đồ ăn vặt nổi tiếng trên mạng xã hội. Ẩn sau đó là những hiểm họa từ thực phẩm không rõ nguồn gốc, không nhãn mác, chứa phụ gia, phẩm màu hoặc thậm chí là chất gây nghiện, đã khiến nhiều trẻ phải nhập viện cấp cứu chỉ vì một món quà nhỏ.

Điều đáng nói, những nguy cơ này không chỉ đến từ sự buông lỏng trong quản lý, mà còn từ tâm lý chủ quan của phụ huynh khi tin vào quảng cáo hoặc mua hàng qua mạng mà không kiểm chứng nguồn gốc.

Trước thực trạng đó, Tạp chí Trẻ em Việt Nam khởi đăng tuyến bài “HIỂM HỌA TỪ THỰC PHẨM KHÔNG RÕ NGUỒN GỐC: TRẺ EM PHẢI TRẢ GIÁ VÌ SỰ CHỦ QUAN CỦA NGƯỜI LỚN”, đi sâu vào từng mắt xích trong chuỗi nguy hiểm: từ quy trình sản xuất – phân phối, những lỗ hổng trong quảng cáo, cho đến trách nhiệm pháp lý của doanh nghiệp và giải pháp bảo vệ trẻ em từ góc nhìn y tế, tâm lý và pháp luật.

Bài 2: Khi trẻ em trở thành nạn nhân của quảng cáo: Ai chịu trách nhiệm cho những sản phẩm “3 không”?

Quảng cáo bắt mắt, trẻ em vô tư đặt mua thực phẩm không nhãn mác

Sau bài viết "Hiểm hoạ từ thực phẩm không rõ nguồn gốc: Lời cảnh tỉnh từ những ca ngộ độc trẻ em" ghi nhận nhiều trường hợp trẻ em nhập viện do ngộ độc thực phẩm từ đồ ăn vặt vỉa hè không nhãn mác, PV Tạp chí Trẻ em Việt Nam tiếp tục mở rộng điều tra để làm rõ nguồn gốc của các sản phẩm tương tự đang được rao bán tràn lan trên môi trường trực tuyến.

Lần này, PV tiến hành thâm nhập thực tế quy trình mua bán các loại “kẹo lạ” được quảng cáo phổ biến trên các sàn thương mại điện tử. Chỉ với một tài khoản Shopee và vài từ khóa phổ biến như “kẹo dẻo”, “chân gà”, “que cay cổng trường”…, PV dễ dàng tìm thấy hàng trăm sản phẩm đồ ăn vặt hướng đến trẻ em. Trong vai người tiêu dùng, PV đặt mua 500g kẹo dẻo về dùng thử.

Khi nhận hàng, sản phẩm được đóng trong gói zip, chỉ dán logo đơn giản mà không hề có nhãn mác, nguồn gốc hay hạn sử dụng, đúng nghĩa “3 không”. Trên trang bán hàng, shop ghi “xuất xứ Việt Nam, gửi từ Hà Nội”, nhưng khi được hỏi cụ thể, người bán lại thừa nhận “hàng nội địa Trung Quốc”. Cách ghi mập mờ này có thể khiến người tiêu dùng hiểu nhầm đây là sản phẩm do cơ sở trong nước tự sản xuất.

Tại một cửa hàng khác, PV tiếp tục vào vai chủ tiệm tạp hóa để hỏi mua sản phẩm với mục đích “bán lại”. Sản phẩm được giao có nhãn mác tự in, ghi đủ thành phần, hạn sử dụng và xuất xứ “Việt Nam”, nhưng trên sàn Shopee lại thể hiện là “hàng nội địa Trung”. Thương hiệu cũng chỉ ghi chung chung “đồ ăn vặt nội địa Trung Quốc”, không nêu rõ nhà sản xuất hay đơn vị chịu trách nhiệm.

Theo Nghị định 43/2017/NĐ-CP, nhãn thực phẩm bắt buộc phải thể hiện đầy đủ các thông tin: Tên sản phẩm, thành phần cấu tạo, chỉ tiêu chất lượng; Số lô, ngày sản xuất, hạn sử dụng; Khối lượng, hướng dẫn bảo quản, sử dụng; Tên, địa chỉ tổ chức chịu trách nhiệm; Xuất xứ hàng hóa và cảnh báo dị ứng (nếu có). Đặc biệt, ngôn ngữ bắt buộc là tiếng Việt. Với hàng nhập khẩu, nếu nhãn gốc không có tiếng Việt thì phải có nhãn phụ thể hiện đầy đủ nội dung trên.

Rõ ràng, những sản phẩm mà PV ghi nhận ở trên không đáp ứng quy định pháp lý về ghi nhãn thực phẩm, tiềm ẩn rủi ro lớn cho sức khỏe người tiêu dùng, đặc biệt là trẻ em.

Trong thời đại mua sắm trực tuyến phổ biến, chỉ cần vài cú nhấp chuột, trẻ em đã có thể dễ dàng đặt mua các loại “kẹo lạ”, “đồ ăn vặt hot trend” được quảng cáo tràn lan trên mạng xã hội và sàn thương mại điện tử. Những video review hấp dẫn, hình ảnh bắt mắt cùng mức giá rẻ khiến các em dễ tin tưởng và đặt hàng mà không hề kiểm tra nhãn mác, nguồn gốc hay hạn sử dụng.

Việc thiếu kiến thức về nhận diện thực phẩm an toàn khiến trẻ trở thành nhóm người tiêu dùng dễ bị tổn thương nhất - vừa chịu tác động mạnh từ quảng cáo, vừa không có khả năng tự đánh giá rủi ro, dẫn đến nhiều hệ lụy tiềm ẩn cho sức khỏe.

Gian dối nhãn mác: Hệ lụy không chỉ dừng ở xử phạt hành chính

Trao đổi với PV Tạp chí Trẻ em Việt Nam, Luật sư Ngô Thị Lựu, Đoàn Luật sư TP. Hà Nội, Chủ tịch Công ty Luật JWLEGAL nhận định, dù đã có nhiều quy định và khung xử phạt trong lĩnh vực an toàn thực phẩm, việc thực thi vẫn còn nhiều khoảng trống.

Một trong những nguyên nhân là sự chồng chéo trong quản lý giữa các cơ quan chức năng, thiếu một đầu mối thống nhất chịu trách nhiệm. Trong khi đó, công tác hậu kiểm – vốn được xem là “lá chắn cuối cùng” – lại chưa được tiến hành thường xuyên; nhiều địa phương thiếu nhân lực và trang thiết bị để xét nghiệm, truy xuất nguồn gốc. Ngoài ra, ý thức tuân thủ pháp luật của các hộ kinh doanh nhỏ, doanh nghiệp khởi nghiệp còn hạn chế, khi việc ghi nhãn và công bố chất lượng chỉ được xem như thủ tục hình thức.

Luật sư dẫn chứng, theo Nghị định 43/2017/NĐ-CP (được sửa đổi, bổ sung bởi Nghị định 111/2021/NĐ-CP), việc ghi nhãn hàng hóa không chỉ là thủ tục hành chính, mà là nghĩa vụ pháp lý bắt buộc. Nội dung trên nhãn phải thể hiện tên hàng hóa, địa chỉ tổ chức hoặc cá nhân chịu trách nhiệm, xuất xứ hàng hóa và các thông tin đặc thù tùy theo loại sản phẩm. Việc ghi nhãn đầy đủ giúp xác lập trách nhiệm pháp lý của doanh nghiệp khi xảy ra tranh chấp hoặc khiếu nại, đồng thời bảo đảm tính minh bạch, trung thực cho người tiêu dùng và bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ của đơn vị sản xuất.

Về chế tài, bà Lựu cho biết, nếu sản phẩm thiếu thông tin về thành phần, hạn sử dụng hoặc xuất xứ, tổ chức, cá nhân vi phạm có thể bị xử lý hành chính theo các quy định tại Nghị định 119/2017/NĐ-CP (về tiêu chuẩn, đo lường, chất lượng sản phẩm, hàng hóa) và Nghị định 98/2020/NĐ-CP (về hoạt động thương mại, buôn bán hàng giả, hàng cấm, bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng). Trong trường hợp gây hậu quả nghiêm trọng, hành vi này có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự theo Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017).

Trong trường hợp doanh nghiệp sử dụng nhãn mác giả hoặc ghi sai để che giấu nguồn gốc thật, hành vi có thể bị xem xét truy cứu về tội sản xuất, buôn bán hàng giả theo quy định tại Điều 192 Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung 2017) với mức phạt đối với người đứng đầu, chỉ đạo hoặc đồng phạm thực hiện hành vi sử dụng nhãn mác giả hoặc ghi sai để che giấu nguồn gốc thật có thể bị phạt tù từ 01 năm đến 15 năm; pháp nhân có thể bị phạt tiền từ 1.000.000.000 đồng đến 9.000.000.000 bị đình chỉ hoạt động từ 06 tháng đến vĩnh viễn tùy theo mức độ, hành vi phạm tội.

Người bán gian dối – người mua dễ dãi – trẻ em gánh hậu quả

Luật sư Lựu nhìn nhận, trẻ em là nhóm chịu tổn thương sâu sắc nhất trước vấn nạn thực phẩm không an toàn. Các em chưa đủ nhận thức và khả năng tự bảo vệ, hoàn toàn phụ thuộc vào người lớn trong việc lựa chọn và kiểm soát chất lượng thực phẩm. Khi bị ảnh hưởng sức khỏe, tác động không chỉ xảy ra tức thời mà còn có thể để lại hệ lụy lâu dài cho sự phát triển thể chất và trí tuệ.

Chính vì vậy, hành vi sản xuất, kinh doanh thực phẩm không an toàn dành cho trẻ em không chỉ là vi phạm quy định về an toàn thực phẩm, mà còn xâm phạm nghiêm trọng quyền trẻ em được bảo vệ trong Luật Trẻ em 2016 và Công ước quốc tế về quyền trẻ em mà Việt Nam là thành viên.

"Mặc dù pháp luật đã quy định rất cụ thể về việc ghi nhãn và truy xuất nguồn gốc thực phẩm, vi phạm vẫn phổ biến do tồn tại đồng thời nhiều nguyên nhân trong toàn chuỗi", bà Lựu nói.

Trước hết, một số doanh nghiệp coi lợi nhuận là mục tiêu tối thượng, cố tình gian lận nhãn mác, che giấu nguồn gốc để tạo lòng tin giả cho người tiêu dùng, thậm chí hợp thức hóa sản phẩm kém chất lượng. Điều này không chỉ làm nhiễu loạn thị trường, gây thiệt hại cho doanh nghiệp làm ăn chân chính, mà còn tiềm ẩn rủi ro cho sức khỏe cộng đồng, đặc biệt là trẻ em – nhóm đối tượng dễ bị thu hút bởi hình thức quảng cáo đẹp mắt.

Bên cạnh đó, một bộ phận người tiêu dùng vẫn giữ tâm lý chuộng hàng rẻ, dễ tính, không yêu cầu thông tin rõ ràng về sản phẩm, vô tình tạo điều kiện cho “thực phẩm 3 không” (không nguồn gốc – không nhãn mác – không hạn sử dụng) tồn tại và được bày bán công khai, từ chợ truyền thống đến sàn thương mại điện tử. Trong khi đó, công tác kiểm tra, xử lý của cơ quan quản lý còn hạn chế về lực lượng, phương tiện và sự phối hợp liên ngành, khiến việc phát hiện vi phạm chậm hoặc xử phạt chưa đủ sức răn đe.

"Đây là vòng luẩn quẩn: người bán không minh bạch vì người mua không đòi hỏi; cơ quan quản lý khó kiểm soát vì thị trường quá rộng và phân tán. Do đó, trách nhiệm không chỉ thuộc về doanh nghiệp hay cơ quan Nhà nước, mà là trách nhiệm chung của tất cả các chủ thể trong chuỗi cung ứng, từ nhà sản xuất, cơ quan quản lý đến chính người tiêu dùng”, bà Lựu nhấn mạnh.

Siết chặt chế tài, bảo vệ trẻ em trước “thực phẩm 3 không”

Luật sư Lựu cho rằng, mức xử phạt đối với hành vi vi phạm quy định về an toàn thực phẩm hiện nay vẫn còn quá nhẹ, chưa đủ sức răn đe. Mức phạt hành chính thường thấp hơn đáng kể so với lợi nhuận mà các cơ sở vi phạm thu được, khiến tình trạng tái phạm vẫn diễn ra phổ biến.

Để nâng cao hiệu quả thực thi pháp luật, cần tăng mức phạt tiền và áp dụng hình phạt bổ sung nghiêm khắc hơn, nhất là đối với các trường hợp tái phạm. Đồng thời, các cơ sở vi phạm nên được công khai trên phương tiện thông tin đại chúng nhằm tạo sức ép dư luận và giúp người tiêu dùng nhận diện rõ các đơn vị làm ăn gian dối. Bên cạnh đó, công tác hậu kiểm và phối hợp liên ngành giữa các cơ quan Y tế – Công Thương – Quản lý thị trường – Công an cần được đẩy mạnh, tránh tình trạng phát hiện vi phạm chậm hoặc xử lý thiếu nhất quán.

Song song với đó, việc tuyên truyền, giáo dục pháp luật và nâng cao nhận thức người tiêu dùng cũng đóng vai trò then chốt. Khi hiểu rõ rủi ro từ “thực phẩm 3 không” (không nguồn gốc – không nhãn mác – không hạn sử dụng), người dân sẽ thận trọng hơn trong lựa chọn, qua đó góp phần thu hẹp “đất sống” của sản phẩm kém chất lượng.

Đặc biệt, bà nhấn mạnh, đã đến lúc cần có quy định riêng về bảo vệ trẻ em trong lĩnh vực an toàn thực phẩm. Một số đề xuất đáng chú ý gồm: Ban hành tiêu chuẩn riêng và nhãn cảnh báo bắt buộc cho sản phẩm dành cho trẻ em; Tăng khung hình phạt đối với hành vi vi phạm liên quan đến thực phẩm trẻ em; Xây dựng cơ chế chứng nhận “Sản phẩm an toàn cho trẻ em”, do cơ quan quản lý nhà nước thẩm định và cấp phép; Bổ sung quy định về bồi thường thiệt hại đặc biệt, trong trường hợp hành vi vi phạm gây ảnh hưởng đến sức khỏe hoặc tính mạng của trẻ nhỏ.

Những giải pháp này, nếu được thực hiện đồng bộ, không chỉ giúp siết chặt kỷ cương pháp luật trong lĩnh vực an toàn thực phẩm, mà còn bảo vệ tốt hơn nhóm đối tượng dễ tổn thương nhất – chính là trẻ em.