Tạo thói quen đọc sách cho trẻ

Thực trạng hiện nay của văn hóa đọc

Sách từ lâu được xem là kho tàng tri thức của nhân loại, nơi lưu giữ kiến thức, kinh nghiệm sống và những giá trị văn hóa được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác. Đối với trẻ em, sách không chỉ là công cụ học tập mà còn là người bạn đồng hành giúp các em khám phá thế giới, nuôi dưỡng trí tưởng tượng và hình thành nhân cách.

Việc hình thành thói quen đọc sách từ sớm có ý nghĩa đặc biệt quan trọng đối với sự phát triển toàn diện của trẻ. Khi đọc sách trở thành một hoạt động thường nhật, trẻ sẽ dần rèn luyện khả năng tập trung, tư duy logic và kỹ năng ngôn ngữ. Nhiều chuyên gia giáo dục cho rằng, thói quen đọc sách không chỉ giúp trẻ tiếp thu kiến thức một cách chủ động, mà còn tạo nền tảng cho việc học tập suốt đời.

Tuy nhiên, trong bối cảnh công nghệ số phát triển mạnh mẽ, thói quen này đang đứng trước nguy cơ bị mai một, đòi hỏi sự quan tâm và chung tay từ gia đình, nhà trường và xã hội. Không khó để ta bắt gặp những hình ảnh trẻ em chăm chú bên màn hình điện thoại, máy tính bảng. Chỉ với vài thao tác đơn giản, các em có thể tiếp cận vô vàn trò chơi điện tử, video giải trí sinh động. Thực tế cho thấy, nhiều trẻ em hiện nay không còn mặn mà với sách. Thay vì dành thời gian đọc truyện hay tìm hiểu kiến thức qua trang giấy, các em dễ bị cuốn hút bởi thế giới số với màu sắc bắt mắt, âm thanh hấp dẫn và tính tương tác cao. Không ít phụ huynh khi nhắc tới vấn đề này cũng thừa nhận, con em mình có thể dành hàng giờ xem video trực tuyến nhưng lại khó ngồi yên đọc trọn vẹn một cuốn sách.

Theo nhận định được dẫn lại trên một số bài viết về giáo dục của UNICEF Việt Nam, “trong những năm gần đây, văn hóa đọc đang dần suy thoái. Tình trạng giới trẻ tiếp xúc với các thiết bị điện tử quá sớm khiến thời gian đọc ngày càng ít đi”. Nhận định này phản ánh rõ bức tranh chung của văn hóa đọc trong bối cảnh công nghệ số phát triển mạnh mẽ.

Thực tế, thói quen đọc sách ở Việt Nam hiện còn thấp so với nhu cầu phát triển tri thức trong thời đại số. Theo thống kê từ Bộ Thông tin và Truyền thông, khoảng 30% người dân đọc sách thường xuyên, trong khi 26% không đọc sách và 44% chỉ đọc thỉnh thoảng. Trung bình mỗi người Việt chỉ đọc khoảng 4 cuốn sách mỗi năm, và trong số đó hơn 2/3 là sách giáo khoa và tài liệu học tập, khiến lượng sách phục vụ văn hóa đọc còn hạn chế.

Phó Giáo sư Hà Văn Minh – Phó Trưởng Khoa Ngữ văn, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội cho rằng, thói quen đọc của thế hệ trẻ hiện nay đang bộc lộ nhiều vấn đề. Ông nêu thực tế: “Thế hệ trẻ hiện nay rất lười đọc, tất nhiên là có ảnh hưởng của xã hội, của thời đại. Điều quan trọng là cần làm rõ việc đọc gì, đọc như thế nào và đọc ra sao. Chỉ khi hội tụ đủ những yếu tố đó mới có thể hình thành văn hóa đọc bền vững.”

Vì sao thói quen đọc sách khó hình thành?

Một trong những nguyên nhân dễ nhận thấy là sự lấn át của các hình thức giải trí nghe – nhìn. Các chương trình hoạt hình, video ngắn hay trò chơi điện tử với hình ảnh sinh động, âm thanh hấp dẫn khiến trẻ quen với việc tiếp nhận thông tin nhanh, ít phải suy nghĩ sâu, từ đó thiếu kiên nhẫn khi tiếp xúc với sách giấy.

Không chỉ chịu tác động từ công nghệ, cách người lớn đồng hành cùng trẻ trong việc đọc sách cũng chưa thực sự phù hợp. Nhiều phụ huynh kỳ vọng trẻ “phải đọc”, “phải thích sách” nhưng lại vô tình biến việc đọc thành một nhiệm vụ mang tính ép buộc. 

Bên cạnh đó, việc lựa chọn sách chưa phù hợp với lứa tuổi và sở thích của trẻ cũng là một rào cản lớn. Những cuốn sách quá nặng kiến thức, thiếu yếu tố gần gũi với đời sống khiến trẻ khó tìm thấy niềm vui khi đọc. 

Ngoài những tác động từ công nghệ và môi trường gia đình, áp lực học tập thiên về điểm số cũng là một nguyên nhân, việc đọc sách ngoài sách giáo khoa chưa được coi là một hoạt động quan trọng khiến trẻ dần hình thành suy nghĩ rằng đọc sách chỉ gắn với nhiệm vụ học tập, không phải một nhu cầu tự thân hay niềm vui hằng ngày.

Thêm vào đó, thói quen sinh hoạt thiếu thời gian dành riêng cho việc đọc cũng góp phần làm thói quen đọc sách bị đứt gãy. Nhiều trẻ em có lịch học dày đặc, sau giờ học lại tiếp tục tham gia các lớp kỹ năng hoặc giải trí trên thiết bị điện tử, khiến việc đọc sách không còn “chỗ đứng” trong nhịp sinh hoạt hằng ngày. Khi đọc sách không được lặp lại thường xuyên, thói quen khó có cơ hội hình thành.

Cuối cùng, không gian đọc sách chưa thực sự hấp dẫn cũng là một yếu tố đáng lưu ý. Ở không ít gia đình và trường học, sách vẫn được đặt trong tủ, trên kệ cao, thiếu góc đọc thân thiện dành riêng cho trẻ. Khi sách không hiện diện như một phần quen thuộc của cuộc sống, trẻ sẽ khó chủ động tìm đến và duy trì việc đọc lâu dài.

Trên báo Tuổi trẻ, Nhà thơ Nguyễn Quang Thiều, Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam trong sự kiện chia sẻ cách giúp trẻ thích đọc sách diễn ra tối 5-12, ông kết luận "Để tạo dựng thói quen đọc sách cho trẻ thì ông bà, cha mẹ, cô chú phải là người tiên phong đọc sách. Cần tạo ra môi trường đọc sách cho trẻ. Để trẻ yêu sách thì sách phải thể hiện được đời sống của trẻ, phản ánh được những gì trẻ em đang nghĩ…". 

Để sách trở lại gần với trẻ

Thứ nhất, gia đình cần đóng vai trò nền tảng trong việc nuôi dưỡng văn hóa đọc. Cha mẹ nên làm gương bằng việc đọc sách hằng ngày, dành thời gian đọc cùng con và tạo không khí thoải mái khi tiếp xúc với sách, thay vì ép buộc hay đặt nặng thành tích. Ông Lê Như Tiến, nguyên Phó Chủ nhiệm Ủy ban Văn hóa, Giáo dục của Quốc hội cũng chia sẻ trên Báo Thanh Tra ( 13.6.2024)“Theo tôi, ở trong mỗi gia đình, ông bà và cha mẹ cũng nên dành chút thời gian để duy trì việc đọc và chia sẻ những điều hay ý đẹp ở trong mỗi cuốn sách cho con cháu của mình cũng bởi "sách là bạn của tuổi già đồng thời là thầy của tuổi trẻ".

Thứ hai, nhà trường cần đa dạng hóa các hoạt động khuyến khích đọc sách. Bên cạnh giờ học chính khóa, nhiều trường đã tổ chức giờ đọc sách tự do, câu lạc bộ sách hoặc ngày hội đọc sách, giúp học sinh tiếp cận sách trong tâm thế nhẹ nhàng, không áp lực. Thực tế cho thấy, ở những trường học có thư viện mở và hoạt động đọc thường xuyên, học sinh chủ động tìm đến sách nhiều hơn ngoài giờ học. Một số trường đã xây dựng hoạt động đọc sách ngắn đầu giờ để thúc đẩy văn hóa đọc. nhằm giúp học sinh mở rộng vốn hiểu biết và khơi dậy thói quen đọc từ sớm như: Trường THCS Giảng Võ 2 ( Hà Nội), trường Tiểu học Dĩnh Trì ( Bắc Giang), Trường Phổ thông Dân tộc nội trú THPT Quảng Nam,....

Thứ ba, cần lựa chọn sách phù hợp với lứa tuổi và mối quan tâm của trẻ. Những cuốn sách có nội dung gần gũi, hình thức sinh động, phản ánh thế giới trẻ em sẽ giúp các em dễ đồng cảm và duy trì hứng thú đọc lâu dài. Nhiều chuyên gia giáo dục cho rằng, khi trẻ được đọc những cuốn sách “đúng với mình”, việc đọc sẽ trở thành niềm vui thay vì nghĩa vụ.

Thứ tư, xã hội cần chung tay xây dựng môi trường đọc sách thân thiện. Các hoạt động như ngày hội sách, tủ sách cộng đồng, không gian đọc tại khu dân cư hay thư viện thiếu nhi là những mô hình đã mang lại hiệu quả tích cực, giúp trẻ tiếp cận sách dễ dàng hơn và từng bước hình thành thói quen đọc trong đời sống hằng ngày.

Trong tọa đàm "Dạy con thói quen đọc sách" do Hệ thống Giáo dục Học Mãi tổ chức, bà Đinh Phương Thảo - Thạc sĩ ngôn ngữ tại câu lạc bộ Ô Xinh (Hà Nội), chuyên gia hướng dẫn phương pháp đọc sách cùng con chia sẻ về lợi ích của việc đọc nhấn mạnh: "Đọc sách là một hoạt động tốt trong việc bồi bổ tri thức, giúp hoàn thiện và phát triển hệ thống ngôn ngữ, năng lực sử dụng ngôn ngữ và diễn tả bằng chữ viết, đóng vai trò quan trọng rèn luyện tính cách và hình thành tư duy của con từ khi còn nhỏ". Khi thói quen đọc sách được gieo từ sớm và nuôi dưỡng đúng cách, trang sách sẽ không chỉ dừng lại ở tri thức, mà còn góp phần hình thành nhân cách và thế giới nội tâm của trẻ em.