Công tác dân số trong tình hình mới: Từ kỳ tích lịch sử đến thách thức mang tầm chiến lược quốc gia

Tuy nhiên, đằng sau "cơ cấu dân số vàng" ấy là những cơn sóng ngầm dữ dội của già hóa dân số thần tốc, mức sinh chênh lệch sâu sắc giữa các vùng miền và sự mất cân bằng giới tính nghiêm trọng.

Những con số mới nhất từ Niên giám Thống kê 2024 và báo cáo sơ bộ năm 2025 đã phác họa một bức tranh đầy tương phản: Mức sinh tiếp tục đà giảm sâu dưới mức thay thế, tốc độ già hóa "phá vỡ" các kịch bản dự báo trước đó. Nhìn thẳng vào thực trạng này để có những quyết sách đột phá là nhiệm vụ sống còn của công tác dân số trong thời kỳ mới.

Nhìn lại chặng đường đã qua để nhận diện rõ thành tựu, đồng thời thẳng thắn chỉ ra những tồn tại, khó khăn từ Trung ương đến những "điểm nóng" địa phương là yêu cầu cấp thiết để công tác dân số thực sự trở thành đòn bẩy cho sự phát triển bền vững.

Nền tảng cho sự cất cánh

Sinh thời, Chủ tịch Hồ Chí Minh từng khẳng định: "Vì lợi ích mười năm thì phải trồng cây, vì lợi ích trăm năm thì phải trồng người". Thấm nhuần tư tưởng đó, Nghị quyết số 21-NQ/TW của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XII đã xác định: "Dân số là yếu tố quan trọng hàng đầu của sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc".

Nhìn lại hành trình hơn 60 năm của ngành Dân số Việt Nam, chúng ta có quyền tự hào về những thành tựu mang tính bước ngoặt, được cộng đồng quốc tế ghi nhận là điểm sáng trong công tác dân số tại các nước đang phát triển.

Thứ nhất, kiểm soát thành công "cơn bùng nổ dân số", duy trì vững chắc mức sinh thay thế. Từ một quốc gia có tỷ lệ sinh rất cao vào những năm 60-70 của thế kỷ trước (trung bình mỗi phụ nữ có hơn 6 con), Việt Nam đã giảm ngoạn mục xuống mức sinh thay thế (2,1 con/phụ nữ) vào năm 2006 – sớm hơn 10 năm so với mục tiêu Nghị quyết Trung ương 4 (khóa VII) đề ra.

Nghị quyết số 21-NQ/TW luôn khẳng định dân số là "mẫu số chung" của mọi bài toán phát triển. Nhìn lại 5 năm đầu của thập niên 2020, chúng ta đã đạt được những thành tựu căn bản, giữ vững "phòng tuyến" an sinh xã hội.

Thứ hai, quy mô dân số ổn định, chất lượng tiếp tục được nâng lên. Theo số liệu sơ bộ từ Tổng cục Thống kê (GSO) đến tháng 10/2025, dân số Việt Nam ước đạt 101,2 triệu người.

Sau hơn 2 năm kể từ khi cán mốc 100 triệu dân (4/2023), chúng ta vẫn duy trì được tốc độ tăng dân số ở mức hợp lý (khoảng 0,9 - 1%/năm), đảm bảo nguồn cung lao động dồi dào cho nền kinh tế trong giai đoạn phục hồi và bứt phá.

Thứ ba, tuổi thọ và sức khỏe người dân đạt mức cao mới. Báo cáo của Bộ Y tế năm 2024 ghi nhận tuổi thọ trung bình người Việt đã nhích lên mức 73,8 tuổi.

Đặc biệt, các chỉ số về giảm tử vong mẹ và trẻ sơ sinh tiếp tục được cải thiện, tiệm cận với chỉ số của các nước có thu nhập trung bình cao. Tầm vóc thanh niên Việt Nam (chiều cao, thể lực) trong các đợt tuyển quân 2024-2025 cho thấy sự cải thiện rõ rệt nhờ các chương trình dinh dưỡng quốc gia

Tỷ lệ suy dinh dưỡng trẻ em giảm nhanh, tầm vóc thể lực của thanh niên Việt Nam từng bước được nâng lên. Chúng ta đã hoàn thành sớm các Mục tiêu Thiên niên kỷ (MDGs) về sức khỏe bà mẹ và trẻ em.

Nguy cơ từ ‘cơn gió ngược’

Bên cạnh bức tranh sáng màu, công tác dân số hiện nay đang đối mặt với những thách thức chưa từng có tiền lệ.  Nếu như trước đây chúng ta lo ngại "bùng nổ dân số", thì số liệu năm 2024 và 2025 lại gióng lên hồi chuông cảnh báo về nguy cơ "giảm sinh" và "già hóa" nhanh hơn dự kiến.

Những khó khăn này không chỉ mang tính kỹ thuật mà là những nghịch lý mang tính cấu trúc, thể hiện rõ nét qua sự phân hóa sâu sắc giữa các địa phương.

Một là, nghịch lý mức sinh khi mà có những nơi như các thành phố lớn xảy ra hiện tượng "ngại đẻ". Đây là thách thức lớn nhất trong việc thực hiện chính sách dân số linh hoạt.

Tại các đô thị lớn và vùng kinh tế trọng điểm: Mức sinh đã tụt sâu dưới mức thay thế, điển hình là TP. Hồ Chí Minh (TP.HCM) – địa phương đầu tàu về kinh tế cả nước.

Trước khi sáp nhập, TP. HCM tiếp tục là địa phương có mức sinh thấp nhất cả nước. Năm 2024, TFR (Tổng tỷ suất sinh) của thành phố này ước tính chỉ còn 1,28 con/phụ nữ (giảm so với 1,32 của năm 2023). Các tỉnh vệ tinh như Bình Dương, Đồng Nai, Bà Rịa - Vũng Tàu cũng đều ghi nhận mức sinh dưới 1,5 con.

Theo số liệu từ Cục Thống kê TP.HCM, mức sinh năm 2023 chỉ đạt khoảng 1,32 con/phụ nữ, thuộc nhóm thấp nhất Châu Á.

Áp lực về nhà ở, chi phí sinh hoạt đắt đỏ và gánh nặng nuôi dạy con cái khiến các cặp vợ chồng trẻ tại thành phố này trì hoãn việc sinh con hoặc chỉ sinh một con. Điều này báo hiệu nguy cơ thiếu hụt lao động trầm trọng cho chính trung tâm kinh tế lớn nhất nước trong 10-15 năm tới.

Hai là, mất cân bằng giới tính khi sinh: Hệ lụy xã hội nhãn tiền. Tâm lý ưa thích con trai và việc lạm dụng khoa học kỹ thuật lựa chọn giới tính thai nhi khiến tỷ số giới tính khi sinh (SRB) của Việt Nam luôn ở mức báo động (112 bé trai/100 bé gái năm 2023).

Dù đã có nhiều nỗ lực, tỷ số giới tính khi sinh năm 2024 vẫn neo ở mức cao: 111,8 bé trai/100 bé gái. Tại các "vùng đỏ" như Sơn La, Hưng Yên, Bắc Ninh, tỷ lệ này trong các báo cáo quý I, quý II năm 2025 vẫn thường xuyên vượt ngưỡng 115/100.

Điều này đã và đang dẫn đến nhiều hệ lụy. Theo dự báo của Tổng cục Thống kê, đến năm 2050, Việt Nam sẽ dư thừa khoảng 2,3 - 4,3 triệu nam giới.

Điều này sẽ dẫn đến tình trạng "khủng hoảng hôn nhân", đàn ông Việt Nam khó lấy vợ người Việt, kéo theo nguy cơ gia tăng tội phạm buôn bán phụ nữ và xâm hại tình dục.

Bên cạnh đó, nguy cơ chưa giàu đã già đang hiện hữu. Tính đến cuối năm 2024, tỷ lệ người cao tuổi (từ 60 tuổi trở lên) đã đạt xấp xỉ 13,5% dân số. Dự báo của các chuyên gia dân số trong năm 2025 cho thấy, Việt Nam sẽ chạm ngưỡng "dân số già" (khi người trên 60 tuổi chiếm 20%) sớm hơn dự kiến khoảng 2-3 năm so với kịch bản cũ (tức là khoảng năm 2035 thay vì 2038). Hệ thống y tế lão khoa và các viện dưỡng lão (cả công và tư) hiện mới chỉ đáp ứng được khoảng 10-15% nhu cầu thực tế.

Chúng ta chỉ mất khoảng 20 năm để chuyển từ giai đoạn "già hóa dân số" sang "dân số già", trong khi các nước phát triển mất hàng thập kỷ.

Hệ thống an sinh xã hội chưa kịp thích ứng. Tại các vùng nông thôn, phần lớn người cao tuổi không có lương hưu, sống phụ thuộc vào con cháu.

Gánh nặng chăm sóc sức khỏe dài hạn đang đè nặng lên vai các gia đình trẻ và hệ thống y tế, khi mà chi phí điều trị cho người già thường cao gấp 7-8 lần người trẻ.

Một nguy cơ nữa là việc "đứt gãy" mô hình tổ chức và nguồn lực tại cơ sở. Sau nhiều lần sáp nhập, kiện toàn, bộ máy làm công tác dân số từ huyện xuống xã ở nhiều địa phương đang trong tình trạng "vừa thiếu, vừa yếu".

Đội ngũ cộng tác viên dân số - "cánh tay nối dài" của ngành - bị cắt giảm phụ cấp, dẫn đến tình trạng bỏ việc hàng loạt. Tuy nhiên, cũng có những điểm sáng về nỗ lực chính sách. Đơn cử như Long An, trước thực trạng mức sinh thấp, tỉnh đã ban hành Nghị quyết khen thưởng tiền mặt cho phụ nữ sinh đủ 2 con trước 35 tuổi tại các xã vùng mức sinh thấp.

Dù giá trị vật chất chưa lớn, nhưng đây là tín hiệu tích cực cho thấy chính quyền địa phương đã bắt đầu nhận thức được tầm quan trọng của việc "khuyến sinh" thay vì chỉ tập trung "kế hoạch hóa" như trước kia.

Tầm quan trọng của công tác dân số trong Kỷ nguyên vươn mình

Công tác dân số trong giai đoạn hiện nay là bài toán quản trị quốc gia ở tầm vĩ mô. Công tác dân số thời gian tới sẽ quyết định chất lượng nguồn nhân lực và tăng trưởng kinh tế. Trong kỷ nguyên số và Cách mạng công nghiệp 4.0, lợi thế về số lượng lao động giá rẻ đang mất dần giá trị.

Chất lượng dân số (thể chất, trí tuệ, tinh thần) mới là yếu tố cốt lõi quyết định năng lực cạnh tranh quốc gia. Nếu không giải quyết được bài toán già hóa và nâng cao chất lượng dân số ngay từ bây giờ (thông qua sàng lọc trước sinh, sơ sinh, dinh dưỡng, giáo dục), Việt Nam sẽ đối mặt với nguy cơ rơi vào "bẫy thu nhập trung bình": dân số già đi trước khi đất nước kịp giàu mạnh, dẫn đến năng suất lao động giảm sút và kinh tế trì trệ.

Công tác dân số Việt Nam đang đứng trước ngã rẽ lịch sử. Thành tựu của hơn 60 năm qua là nền tảng vững chắc, nhưng những số liệu mới nhất của năm 2024-2025 là lời cảnh báo đanh thép về những "quả bom nổ chậm": mức sinh thấp, già hóa nhanh và mất cân bằng giới tính.

Phát triển bền vững không thể xây dựng trên một nền tảng dân số già cỗi, thiếu hụt lao động và mất cân bằng. Giải quyết bài toán dân số hiện nay không chỉ là trách nhiệm của ngành Y tế, mà là mệnh lệnh chính trị đối với cấp ủy, chính quyền từ Trung ương đến địa phương. Bảo vệ và phát triển "nguyên khí" quốc gia thông qua nâng cao chất lượng dân số chính là con đường ngắn nhất để Việt Nam hiện thực hóa khát vọng hùng cường vào năm 2045.