Kidfluencer - Hào nhoáng giả tạo đánh cắp tuổi thơ của trẻ em

Sự bùng nổ của các nền tảng như YouTube, TikTok, Instagram... đã sản sinh ra một thế hệ ngôi sao mới gọi là "kidfluencer" – những đứa trẻ có ảnh hưởng trên mạng xã hội. Đây là thuật ngữ kết hợp giữa "kid" (trẻ em) và "influencer" (người có ảnh hưởng), dùng để chỉ những đứa trẻ có lượng người theo dõi lớn trên các nền tảng truyền thông.

Các em trở thành gương mặt đại diện cho những nhãn hàng khổng lồ, kiếm được số tiền mà nhiều người lớn phải ao ước, thậm chí trở thành tiền đề cho công việc kinh doanh của gia đình. Nhưng phía sau sự hào nhoáng ấy, những đứa trẻ có thật sự cảm thấy hạnh phúc, được sống đúng với lứa tuổi của chúng?

Ngành công nghiệp kidfluencer đã nhanh chóng trở thành một mảnh đất màu mỡ. Sức hút của các em đối với nhãn hàng là không thể phủ nhận bởi chúng mang đến sự chân thật, hồn nhiên và có khả năng tác động trực tiếp đến quyết định mua sắm của các bậc phụ huynh. Thế giới đó, nhìn từ bên ngoài, lấp lánh như một câu chuyện cổ tích thời hiện đại. Nhưng nếu can đảm bóc tách từng lớp vỏ hào nhoáng, chúng ta sẽ đối diện với một thực tại phức tạp và đáng lo ngại hơn rất nhiều. 

Ranh giới giữa "chơi" và "làm" ở một kidfluencer còn mong manh hơn cả một sợi chỉ. Hoạt động vui chơi vốn dĩ phải tự phát, hồn nhiên và không mục đích, thì nay lại được lên kịch bản, được đạo diễn và phải lặp đi lặp lại cho đến khi đạt "chuẩn" để lên sóng. "Giờ chơi" đã bị biến thành "giờ làm việc" một cách có hệ thống. 

Nhiều người lo ngại rằng việc phải "diễn" cảm xúc, phải "tỏ ra ngạc nhiên đúng lúc" hay "luôn mỉm cười" theo yêu cầu sẽ khiến trẻ bị chai sạn, gặp khó khăn trong việc nhận diện cảm xúc thật khi lớn lên. Tuy nhiên, dưới góc độ chuyên môn, chuyên gia tâm lý Hồng Hương lại chỉ ra một nguy cơ còn tiềm ẩn và sâu sắc hơn: "Việc trẻ bị chai sạn cảm xúc phần lớn là không xảy ra, vì ở lứa tuổi này, cảm xúc của trẻ rất chân thật. Khi vui, trẻ sẽ cười, khi không vui thì trẻ sẽ tỏ thái độ ngay lập tức.  Vậy, mối nguy thực sự nằm ở đâu? Vấn đề cốt lõi không nằm ở việc trẻ có diễn hay không, mà là ở cách người lớn tạo ra cảm xúc thật đó. Cảm xúc của trẻ là thật, nhưng niềm vui đó thường được định hướng. Để đứa trẻ cười theo ý muốn, người lớn thường dùng đến các "giải thưởng", những phần quà cụ thể. Đây chính là việc sử dụng động lực ngoại sinh (hay ngoại động lực) – tức là động lực đến từ các yếu tố bên ngoài. 

Nguy cơ thực sự nằm ở chính việc lạm dụng động lực ngoại sinh này. Về lâu dài, đứa trẻ có thể hình thành một lối suy nghĩ nguy hiểm: "có thưởng thì tôi mới làm, không có thưởng thì tôi không có nhu cầu". Đây mới là hệ lụy đáng lo ngại nhất. Nếu có một sự "chai sạn" nào đó, thì đó không phải là chai sạn với cảm xúc nói chung, mà là sự chai sạn và lệ thuộc của cảm xúc vào các yếu tố vật chất bên ngoài. Đứa trẻ dần học cách biểu lộ cảm xúc không phải vì chúng cảm thấy vậy, mà vì chúng mong chờ một phần thưởng. Tuổi thơ, vốn dĩ phải là sân chơi của những động lực nội sinh – sự tò mò, niềm vui khám phá thuần khiết – nay lại bị chi phối bởi những toan tính vật chất". 

Hành vi "sharenting" – chia sẻ quá mức thông tin, hình ảnh về con cái – đã trở nên phổ biến. Nhưng với các kidfluencer, nó được đẩy lên một cấp độ hoàn toàn khác. Mọi khoảnh khắc, từ lúc sơ sinh, lần đầu tập đi, cho đến những lúc ăn vạ, ốm đau, hay những câu chuyện ngô nghê, đều có thể trở thành "content". Cha mẹ, với quyền giám hộ hợp pháp, đang thay con mình tạo ra một "dấu chân số" (digital footprint) khổng lồ mà chính đứa trẻ không hề có quyền đồng thuận hay từ chối. 

Đứng trước việc một đứa trẻ có toàn bộ tuổi thơ được lưu trữ vĩnh viễn trên mạng, chuyên gia tâm lý Hồng Hương cho rằng, điều này có thể tạo ra hoặc không tạo ra áp lực tâm lý, tùy thuộc vào bản chất của nội dung được đăng tải và môi trường trưởng thành của mỗi đứa trẻ. Nếu những ký ức được lưu giữ là những khoảnh khắc vui vẻ, ấm áp, thể hiện sự sum vầy của gia đình một cách tự nhiên, chúng sẽ không tạo ra gánh nặng. Ngược lại, đó sẽ là những kỷ niệm đẹp, góp phần định hình một nhân cách phát triển tích cực. 

Gánh nặng tâm lý sẽ xuất hiện nếu nội dung được đăng tải mang tính tiêu cực, phản cảm, hoặc được cha mẹ dàn dựng chỉ để "câu view", "câu like" mà thiếu hiểu biết về hệ lụy. Khi trưởng thành và nhận thức được về các giá trị "chân - thiện - mỹ", đứa trẻ đó có thể phải đối mặt với những gánh nặng sâu sắc. 

Đầu tiên, trẻ sẽ cảm thấy xấu hổ, tội lỗi và bị ám ảnh bởi hình ảnh của chính mình trong quá khứ, tự hỏi "tại sao ngày xưa mình lại như vậy?". Điều này có thể dẫn đến việc oán trách cha mẹ, chính những người tạo dựng nên hình ảnh đó. Trong trường hợp nghiêm trọng, chúng có thể cần đến sự hỗ trợ tâm lý để vượt qua.  

Bên cạnh đó, chuyên gia cũng nhấn mạnh đến một khái niệm tâm lý học quan trọng: "quyền được quên" (right to be forgotten). Con người có quyền được lãng quên những ký ức riêng tư không mong muốn. Tuy nhiên, khi những hình ảnh này đã bị công khai hóa vĩnh viễn trên mạng, đứa trẻ sẽ mất đi quyền cơ bản này. Công chúng thường nhìn nhận và "đóng khung" chúng qua lăng kính của đứa trẻ trong quá khứ, giống như việc một diễn viên mãi bị gọi bằng tên của vai diễn cũ, dù thời gian đã trôi qua rất lâu. 

Việc xây dựng danh tính mới là một thử thách khó khăn và hình ảnh trong quá khứ, dù tốt hay xấu, cũng sẽ trở thành một rào cản. Ranh giới giữa con người thật và hình ảnh công chúng bị xóa nhòa, có thể dẫn đến rối loạn bản sắc cá nhân và cảm giác thất bại khi họ nỗ lực tạo dựng một con người mới nhưng liên tục bị quá khứ níu chân. 

Trong hệ sinh thái của kidfluencer, đứa trẻ không chỉ là người sáng tạo nội dung, mà còn là một công cụ marketing hiệu quả. Khi niềm vui của trẻ gắn liền với việc "đập hộp" sản phẩm mới, điều này định hình thái độ và nhận thức về vật chất, tiêu dùng và hạnh phúc của các em ra sao trong tương lai? 

Chuyên gia tâm lý Hồng Hương phân tích rằng, khi niềm vui đến từ việc "đập hộp", nó sẽ dần hình thành cho trẻ một suy nghĩ rằng giá trị của bản thân nằm ở việc sở hữu vật chất và được người khác nhìn thấy khi mình sở hữu những món đồ đó. Điều này dẫn đến một xu hướng là tiêu dùng để chứng tỏ bản thân. 

Hệ quả trực tiếp là nó có thể tạo ra một sự lệch chuẩn trong quan niệm về hạnh phúc. Hạnh phúc của trẻ khi đó sẽ phụ thuộc nhiều vào vật chất, thay vì các giá trị về trải nghiệm, cảm xúc hay các mối quan hệ xã hội. Tuy nhiên, cần lưu ý rằng “khác” không đồng nghĩa với “sai”. Việc gắn niềm vui với tiêu dùng là phản ứng tự nhiên của xã hội hiện đại, nhưng nếu không được định hướng đúng, nó có thể gây ra những hệ quả tâm lý lâu dài về sau. 

Vì vậy, chuyên gia tâm lý Hồng Hương đặt ra một câu hỏi đáng suy ngẫm: Khi một đứa trẻ lớn lên với giá trị bản thân được định vị hoàn toàn vào việc sở hữu hay review sản phẩm, sẽ ra sao nếu một ngày nào đó các hoạt động này không còn nữa? Khi không còn được các nhãn hàng tài trợ, không còn những sản phẩm mới để "đập hộp", các em có thể rơi vào cảm giác trống rỗng và cảm thấy bản thân mình vô giá trị. 

Cảm giác mất mát này là một trong những nguyên nhân tiềm tàng dẫn đến các vấn đề rối loạn tâm lý như lo âu và trầm cảm. Con người luôn có nhu cầu cảm thấy mình có giá trị và khi giá trị bản thân đã bị "vật chất hóa" và nguồn cung cấp vật chất đó biến mất, trẻ sẽ mất đi mục tiêu và sự cân bằng. Trạng thái mất phương hướng, cảm thấy cuộc sống vô nghĩa chính là một trong những con đường dẫn đến trầm cảm sâu. 

Khi thực hiện công việc này, đứa trẻ sẽ quen với việc giá trị bản thân được đo bằng lượt xem, lượt thích – những thước đo xác thực từ bên ngoài. Áp lực phải duy trì sức hút, phải liên tục sáng tạo nội dung mới là một gánh nặng tâm lý khủng khiếp. 

Chuyên gia Hồng Hương nhấn mạnh, trước hết cha mẹ cần nhìn nhận vấn đề ở cả phương diện pháp luật. Pháp luật Việt Nam đã có quy định rõ về việc không được lạm dụng trẻ em, cũng như phân biệt rạch ròi giữa "lao động trẻ em" và "trẻ em lao động". Nếu cha mẹ đưa con lên clip với mục đích chính là kiếm tiền thì có khả năng họ đang vi phạm pháp luật. 

Về mặt tâm lý và hành vi, áp lực từ những con số này có thể biểu hiện trước hết qua việc trẻ bị định hình theo khuôn mẫu bên ngoài. Đứa trẻ sẽ vô tình bị đóng khung vào một hình mẫu nhất định. Giá trị bản thân của trẻ bị phụ thuộc hoàn toàn vào những thước đo ảo. Trẻ sẽ phải liên tục chạy theo chúng và dần đánh mất cơ hội được sống là chính mình. 

Hệ quả kéo dài của tình trạng này chính là nguy cơ nổi loạn hoặc ù lì trong tương lai. Sự phụ thuộc vào các giá trị bên ngoài này có thể là nguyên nhân khiến trẻ trở nên nổi loạn, ù lì, hoặc cảm thấy lạc lối khi lớn lên. Khi đến tuổi dậy thì, trẻ bắt đầu hành trình đi tìm con người thật của mình. Mâu thuẫn giữa con người bên trong và hình mẫu bị áp đặt từ bên ngoài có thể bùng phát thành "tuổi nổi loạn" dữ dội. 

Một hệ lụy nguy hiểm khác, như chuyên gia Hồng Hương chỉ ra, đến từ những bình luận của công chúng như "Không còn đáng yêu như trước nữa" hay "Giờ lớn quá, không nhận ra". Khi một đứa trẻ đã quen với việc luôn được khen ngợi, lòng tự tôn của nó sẽ rất cao. Điều này dẫn tới việc nó không thể chịu đựng được áp lực từ những lời chê bai. Hệ quả là nó có thể nảy sinh tâm lý oán hận, thù ghét những người nhận xét không tốt về mình, và dần đánh mất đi sự bình an trong tâm hồn. 

Thế giới kidfluencer phơi bày một thực tại phức tạp, nơi quyền lợi của trẻ em đang bị đe dọa. Vậy đâu là lối đi đúng đắn? Chuyên gia tâm lý Hồng Hương đã đưa ra những thông điệp rõ ràng, đóng vai trò như một chiếc la bàn cho cả phụ huynh và cộng đồng. 

Theo chuyên gia, nguyên tắc cốt lõi nhất mà phụ huynh không được phép vượt qua chính là việc tuân thủ triệt để các quyền của trẻ em và quy định của pháp luật. Để nguyên tắc này được thực thi hiệu quả, cần có sự vào cuộc đồng bộ từ truyền thông, nhà trường và toàn xã hội nhằm phổ biến kiến thức một cách rộng rãi. Nhiều bậc cha mẹ hiện nay, do thiếu nhận thức, đã vô tình vi phạm quyền riêng tư và quyền được bảo vệ của con mình. Với vai trò là người bảo vệ, cha mẹ cần phải lường trước và ngăn chặn mọi nguy cơ tiềm ẩn có thể gây tổn hại cho con. 

Cụ thể, chuyên gia đã vạch ra những "lằn ranh đỏ" mà phụ huynh cần tuân thủ nghiêm ngặt:

Thứ nhất, tuyệt đối không đăng tải những khoảnh khắc mà trong tương lai có thể khiến trẻ xấu hổ hoặc bị tổn thương. Phụ huynh nên tự đặt câu hỏi: "Liệu 15 năm nữa, con mình có muốn cả thế giới thấy hình ảnh này không?".

Thứ hai, không ép buộc trẻ tham gia vào bất kỳ hoạt động quay chụp nào khi con không muốn. Sự đồng thuận và sẵn sàng từ chính đứa trẻ là yếu tố then chốt. Dù chỉ là một clip nhỏ, cha mẹ phải hỏi ý kiến con và tôn trọng sự từ chối của trẻ.

Thứ ba (quan trọng nhất) là tuyệt đối không được thương mại hóa hình ảnh của con một cách cực đoan, biến trẻ thành một công cụ kiếm tiền. Phụ huynh phải phân định rõ ràng giữa thời gian vui chơi, học tập với thời gian dành cho “công việc” trên mạng xã hội. 

Bên cạnh trách nhiệm của gia đình, chuyên gia Hồng Hương cũng gửi một thông điệp quan trọng đến cộng đồng – những người đang hàng ngày theo dõi và tương tác với các nội dung về trẻ em. Nguyên tắc hàng đầu là "không làm tổn thương trẻ". Cộng đồng cần tránh mọi hình thức bình phẩm, đặc biệt là những lời chê bai, chỉ trích nhắm vào đứa trẻ. Thậm chí, việc khen ngợi quá mức cũng có thể gây ra những tác động tâm lý tiêu cực. 

Để xây dựng một môi trường mạng văn minh, chuyên gia khuyến nghị cộng đồng nên bình luận một cách xây dựng, tập trung vào nội dung của video thay vì phán xét cá nhân đứa trẻ. Cách tiếp cận này vừa thể hiện sự ủng hộ có chừng mực, vừa giúp trẻ tránh được những tổn thương tâm lý hoặc những định hướng lệch lạc.

Một lựa chọn văn minh khác là sự im lặng. Nếu cảm thấy không hài lòng hoặc không thích, người xem chỉ cần bỏ qua, không xem và không bình luận. Việc đưa ra những lời lẽ khó nghe không chỉ vô ích mà còn trực tiếp làm tổn thương một đứa trẻ vô tội. Chuyên gia khuyên rằng, lời nói không mất tiền mua, và với những video có trẻ em, chúng ta càng phải thận trọng vì trẻ em trong mọi tình huống đều hồn nhiên và vô tội. 

Tuy nhiên, thông điệp chính yếu nhất vẫn là dành cho các bậc cha mẹ. Bà kết luận: "Cha mẹ là người đầu tiên và cũng là người cuối cùng bảo vệ con cái của mình. Vì là người lớn, cha mẹ phải tìm hiểu và suy nghĩ thật kỹ trước khi muốn làm bất cứ điều gì cho con. Tương lai gần của đứa trẻ phụ thuộc và nằm trong lòng bàn tay của chính cha mẹ." 

Lần tới, khi chúng ta "thả tim" cho một video trẻ em dễ thương, hãy một lần dừng lại và tự hỏi: Chúng ta đang cổ vũ cho sự sáng tạo hồn nhiên, hay đang vô tình bình thường hóa một hình thức có thể bào mòn tuổi thơ? Trả lại một tuổi thơ đúng nghĩa cho con trẻ, dù là ngoài đời thực hay trên không gian mạng, là trách nhiệm cấp bách của tất cả chúng ta.