Vì sao ngày càng nhiều trẻ em có hành vi bạo lực?

KHI SỰ HUNG HĂNG VƯỢT QUA MỌI GIỚI HẠN

Tình trạng trẻ em có hành vi bạo lực với bạn bè, thầy cô, thậm chí với cả người thân trong gia đình đang ngày càng xuất hiện nhiều hơn và có xu hướng nghiêm trọng hóa. Những hành động ấy không còn là “trò nghịch dại” của tuổi mới lớn, mà đang trở thành một thứ “ngôn ngữ” méo mó để trẻ bộc lộ cảm xúc và giải quyết mâu thuẫn. 

Chỉ trong thời gian ngắn, liên tiếp nhiều vụ việc học sinh xô xát, đánh nhau đã xảy ra tại các địa phương, gióng lên hồi chuông cảnh báo về tình trạng bạo lực học đường. Chiều 25/10/2023, tại TP. Hồ Chí Minh, một nam sinh lớp 9 của Trường THCS Đống Đa đã hành hung bạn cùng lớp sau khi xảy ra mâu thuẫn vì “nhặt được tiền không trả”. Vụ việc được nhà trường nhanh chóng xử lý, hai học sinh viết bản kiểm điểm và phụ huynh hai bên đã hòa giải, xin lỗi, bồi thường chi phí khám chữa bệnh.

Chưa đầy một tháng sau, ngày 3/11/2023, tại TP. Buôn Ma Thuột (Đắk Lắk), hai học sinh lớp 9 Trường THCS Lạc Long Quân đánh một bạn học khác khiến nạn nhân bị gãy ngón tay, nguyên nhân được xác định xuất phát từ mâu thuẫn trước đó giữa bạn bè.

Gần đây nhất, tháng 3/2025, tại Quảng Ngãi, đoạn clip ghi lại cảnh nhóm học sinh lớp 8 đánh một học sinh lớp 7 giữa sân trường lan truyền trên mạng, gây bức xúc dư luận. Chuỗi vụ việc trên cho thấy bạo lực học đường không chỉ để lại hậu quả về thể chất và tinh thần cho học sinh mà còn ảnh hưởng tiêu cực đến môi trường giáo dục nói chung.

Sự hung hăng ấy không chỉ dừng lại giữa bạn bè. Nhiều vụ việc cho thấy, trong một số trường hợp, học sinh sẵn sàng phản ứng tiêu cực với cả thầy cô, những người từng được xem là biểu tượng của sự tôn trọng và đạo đức trong nhà trường.

Trong một số trường hợp, bạo lực còn vượt ra khỏi phạm vi trường học, khi người bị tổn thương lại chính là thành viên trong gia đình. Tại Thanh Hóa, vụ việc bé gái 8 tuổi tử vong bất thường được xác định có liên quan đến người anh họ đã gây rúng động dư luận. Theo kết quả điều tra ban đầu, do bố mẹ đi làm ăn xa, bé V sống cùng ông bà nội và trong lúc trông em họ là A, giữa hai bên xảy ra mâu thuẫn, dẫn đến hành vi dùng hung khí gây án. Thi thể nạn nhân sau đó được phát hiện giấu trong bao tải ở vườn nhà. Hiện tại, vụ án đang được cơ quan chức năng hoàn thiện hồ sơ theo quy định của pháp luật.

Vụ việc nam sinh lớp 7 ghìm đầu, giật tóc và đẩy ngã giáo viên xảy ra ngày 16/9 vừa qua tại trường THCS Đại Kim (phường Định Công, Hà Nội) để giành lại một đồ chơi sắc nhọn khiến cho cộng đồng, đặc biệt là ngành giáo dục trải qua một cú sốc chưa từng có. Ông Vũ Minh Đức, Cục trưởng Cục Nhà giáo và Cán bộ quản lí giáo đục (Bộ Giáo dục và Đào tạo) cho biết: Bộ Giáo dục và Đào tạo cho rằng đây là vụ việc nghiêm trọng, ảnh hưởng đến sự an toàn, sức khỏe của nhà giáo; ảnh hưởng xấu đến môi trường giáo dục và truyền thống “tôn sư, trọng đạo” của dân tộc ta; trái với những quy định của Chính phủ, của Bộ Giáo dục và Đào tạo về xây dựng môi trường sư phạm an toàn, lành mạnh, thân thiện, phòng chống bạo lực học đường.

Vì vậy, mọi hành vi sai trái đều phải được xử lý nghiêm theo quy định của pháp luật. Mặt khác, trong việc xử lý học sinh, nhất là đối với các trường hợp đặc biệt, cần cân nhắc các biện pháp phù hợp để vừa đảm bảo tính giáo dục, vừa đảm bảo tính răn đe và tạo điều kiện cho học sinh sửa sai.

Vụ việc mới nhất là ngày 17/10 vừa qua, hai nam sinh Trường THPT Đặng Thai Mai (xã Lưu Vệ, Thanh Hoá) lao vào đánh nhau trên đường về vì mâu thuẫn rất nhỏ trong giờ học thể dục trước đó khiến một em tử vong.

Những sự việc trên đây cho thấy sự hung hăng ở trẻ nếu không được kiểm soát kịp thời sẽ dần phát triển thành hành vi bạo lực. Khi trẻ thường xuyên dùng la hét, đập phá, đe dọa hay đánh người để thể hiện sự tức giận, đó là dấu hiệu cho thấy cảm xúc tiêu cực đang bị dồn nén. Nếu không được can thiệp đúng cách, trẻ sẽ coi bạo lực là công cụ để giành quyền kiểm soát hoặc giải quyết xung đột. Lâu dài, hành vi này có thể ăn sâu vào nhận thức, ảnh hưởng nghiêm trọng đến nhân cách, kỹ năng xã hội và mối quan hệ của trẻ với mọi người xung quanh.

Nhà giáo Đặng Tự Ân - nguyên Vụ trưởng Vụ giáo dục tiểu học (Bộ GD&ĐT) nói rằng, theo đánh giá của nhiều chuyên gia thì bạo lực học đường đã xảy ra nhiều hơn và tính nguy hiểm ngày càng rõ nét. Ngoài yếu tố tâm sinh lý tuổi vị thành niên thì lứa các em trẻ bây giờ có đặc điểm đặc biệt là có sự tự chủ và đánh giá cao bản thân, nhưng bên cạnh đó cái tôi rất cao và dễ dẫn tới các hành vi vượt quá sự kiểm soát.

BỘ NÃO CHƯA HOÀN THIỆN - “PHANH” CẢM XÚC CÒN YẾU 

Các nghiên cứu khoa học đã chỉ ra rằng vùng vỏ não trước trán, khu vực chịu trách nhiệm cho việc kiểm soát hành vi và điều chỉnh cảm xúc, chỉ phát triển đầy đủ khi con người bước vào tuổi trưởng thành. 

Khi vỏ não vùng trước trán chưa hoàn thiện, trẻ thường hành động theo cảm xúc, phản ứng tức thời trước áp lực hay mâu thuẫn, và khó cân nhắc hậu quả dài hạn của hành vi. Khi thiếu kỹ năng giải quyết xung đột, sự bốc đồng có thể nhanh chóng biến thành hành động gây tổn thương cho người khác dù không xuất phát từ ác ý.

Chính vì vậy, không thể nhìn nhận hay đánh giá hành vi của một đứa trẻ vị thành niên theo cùng tiêu chuẩn với người lớn. Sự khác biệt trong cấu trúc và mức độ hoàn thiện của não bộ là cơ sở để nhiều quốc gia, trong đó có Việt Nam, quy định mức độ chịu trách nhiệm hình sự khác nhau giữa trẻ em và người trưởng thành.

Sự khác biệt trong cấu trúc và mức độ hoàn thiện của não bộ là cơ sở để nhiều quốc gia quy định mức độ chịu trách nhiệm hình sự khác nhau giữa trẻ em và người trưởng thành. Theo một nghiên cứu đăng trên Journal of Adolescent Health (2020), quá trình phát triển đầy đủ của vùng vỏ não trước trán có thể kéo dài đến khoảng 25 tuổi. Tiến sĩ Laurence Steinberg, chuyên gia về tâm lý học phát triển tại Đại học Temple, nhận định: “Trẻ vị thành niên không phải là những người lớn thu nhỏ, não bộ của các em hoạt động theo cách rất khác biệt, đặc biệt trong việc kiểm soát xung động và đánh giá rủi ro".

TS. Beatriz Luna – chuyên gia về tâm thần học và tâm lý học phát triển tại University of Pittsburgh, khẳng định: “Vỏ não trước trán thường được ví như ‘nhạc trưởng của bộ não’ nhưng chỉ điều phối trọn vẹn khi kết nối và chức năng mạng lưới não bộ đạt tới trạng thái trưởng thành. Vì vậy, khi đánh giá hành vi của trẻ em vị thành niên, khi hiểu rằng não bộ các em vẫn là 'công trường đang thi công' giúp chúng ta có cái nhìn nhân văn và khoa học hơn về trách nhiệm và khả năng kiểm soát cảm xúc của các em". 

GIEO HÀNH VI, GẶT TÍNH CÁCH

Trẻ em học chủ yếu qua việc quan sát và bắt chước. Phần lớn kỹ năng xã hội, phản ứng cảm xúc và thói quen ứng xử của trẻ không đến từ sách vở, mà được hình thành qua việc quan sát và mô phỏng hành vi của những người xung quanh.

Điều đó có nghĩa là, để một đứa trẻ hành động bạo lực, trước hết em đã thấy hành động đó ở đâu đó: trong chính gia đình, trong nhà trường, ngoài xã hội, hoặc qua những hình ảnh, video tràn ngập trên mạng. Khi những hành vi nóng nảy, quát mắng hay xô xát được lặp đi lặp lại trong mắt trẻ, chúng dần trở thành “mẫu hành vi” mà trẻ xem là bình thường để giải quyết mâu thuẫn.

Theo Thạc sĩ tâm lý Nguyễn Hương Giang: “Trẻ em lớn lên trong môi trường có bạo lực, thiếu sự quan tâm lạm dụng về thể chất thường có xu hướng học theo hành vi bạo lực để giải quyết vấn đề. Người chăm sóc có xu hướng yêu cho roi cho vọt, các bạn nhỏ vô tình tin rằng là là cách giải quyết vấn đề đúng để người khác nghe theo mình. Trẻ cho rằng đó là bình thường. Ban đầu có thể là đùa, đánh nhẹ thôi, khi lớn những hành vi hung tính nó phát triển hơn thì có thể trở thành bạo lực”.

Hiện tượng này từng được chứng minh trong thí nghiệm Bobo Doll của nhà tâm lý học Albert Bandura. Trong thí nghiệm, nhóm trẻ em được xem người lớn đánh và đá một con búp bê. Phần lớn các em lặp lại chính xác hành động đó. Trong khi đó, nhóm trẻ quan sát người lớn chơi nhẹ nhàng lại thể hiện hành vi ôn hòa hơn.

Trẻ em không hoàn toàn là người gây ra lỗi lầm, đôi khi, ẩn sau hành vi bạo lực là một lời kêu cứu chưa được lắng nghe. Thạc sĩ Nguyễn Hương Giang chia sẻ: “Khi mà chúng ta coi trẻ là thủ phạm là chúng ta nhìn hành vi bên ngoài để đánh giá đứa trẻ đó. Nếu thay đổi góc nhìn khác, khi các em đang gặp khó khăn về vấn đề tâm lý. Nếu chúng ta coi trẻ là thủ phạm, ta chỉ hướng đến việc trừng phạt, đưa trẻ vào trại giáo dưỡng, mà ko giải quyết vấn đề gốc trẻ mà chỉ khiến trẻ thêm tổn thương và hành vi bạo lực vẫn có thể tái diễn. Nhưng nếu mình coi trẻ có khó khăn tâm lý, cần được tư vấn trị liệu, can thiệp tâm lý, cơ hội để các trở thành công dân gương mẫu rộng mở hơn rất nhiều”.

Cũng theo chuyên gia tâm lý Nguyễn Hương Giang, tất cả những vấn đề về hành vi là vấn đề hướng ngoại, những vấn đề này không thể giải quyết ở một mình bản thân trẻ mà còn phải thay đổi môi trường xung quanh trẻ. Chính vì vậy, cần can thiệp tâm lý, cần hỗ trợ từ phía gia đình nhà trường, nơi các bạn được lắng nghe, học cách kiểm soát cảm xúc, giáo dục kỹ năng sống, giải quyết mâu thuẫn, quản lý cảm xúc một cách lành mạnh.

Nhà trường đóng vai trò quan trọng trong việc ngăn chặn bạo lực học đường. Bằng cách giáo dục học sinh về kỹ năng sống, giá trị đạo đức và tinh thần tôn trọng lẫn nhau, nhà trường giúp xây dựng môi trường học tập an toàn, thân thiện. Ngoài ra, việc tăng cường sự phối hợp giữa giáo viên, phụ huynh và học sinh trong việc phát hiện, can thiệp sớm các hành vi bạo lực cũng rất cần thiết. Nhà trường cần có các biện pháp xử lý nghiêm khắc, đồng thời hỗ trợ tâm lý cho nạn nhân để phòng ngừa và hạn chế tình trạng bạo lực xảy ra.

Gia đình giữ vai trò then chốt trong việc ngăn chặn bạo lực ở học sinh, trẻ em. Cha mẹ cần quan tâm, lắng nghe và giáo dục con cái về cách ứng xử đúng đắn, biết yêu thương, chia sẻ với người khác. Môi trường gia đình ấm áp, hòa thuận giúp trẻ hình thành nhân cách tốt, tránh xa hành vi bạo lực. Bên cạnh đó, gia đình cần phối hợp chặt chẽ với nhà trường trong việc theo dõi, định hướng hành vi cho con em, kịp thời phát hiện và can thiệp khi có dấu hiệu bất thường xảy ra với trẻ.

Theo Ths. Nguyễn Hương Giang, những đứa trẻ có hành vi bạo lực không nên bị chỉ trích hay trừng phạt nặng nề ngay lập tức, mà cần được quan tâm, thấu hiểu và hỗ trợ tâm lý phù hợp qua nhiều bước như: Đánh giá tham vấn hành vi, Tham vấn tâm lý cá nhân, Tư vấn giải pháp cho gia đình kết hợp cùng nhà trường, can thiệp theo nhóm hoặc qua các lớp kỹ năng... nhằm giúp trẻ có sự thay đổi tích cực và bền vững, loại bỏ suy nghĩ và hành vi bạo lực, hòa nhập tốt với cộng đồng.