Vì sao trẻ dễ rơi vào "bẫy" chi tiêu trong thế giới game?

Tình trạng trẻ em lén lút sử dụng tài khoản của cha mẹ để chi tiêu, nạp tiền vào game và các ứng dụng trực tuyến đang ngày càng phổ biến và gây ra những hậu quả tài chính nghiêm trọng. Những cú nhấp chuột "mua" vật phẩm ảo không còn là "trò tiêu vặt" vô hại, mà đang trở thành một "cạm bẫy" tài chính, đẩy nhiều gia đình vào cảnh khốn đốn và phơi bày những lỗ hổng nghiêm trọng trong việc quản lý con cái thời kỳ số.. 

Trong kỷ nguyên số, khái niệm “miễn phí” đã trở thành mồi câu hiệu quả hơn bao giờ hết. Thị trường ứng dụng di động và game online toàn cầu là một ngành công nghiệp có trị giá khổng lồ và một phần lớn trong số đó đến từ "microtransaction" - các giao dịch vi mô trong ứng dụng.

Theo Báo cáo Thị trường Game PC và Console năm 2025 do Newzoo thực hiện, 58% tổng doanh thu từ game PC trong năm 2024 đến từ loại giao dịch này, tương đương 24,4 tỷ USD. Những cái tên dẫn đầu như Roblox, Fortnite… đều là các nền tảng có số lượng lớn trẻ em tham gia chơi. 

Tuy nhiên, vấn đề không chỉ dừng lại ở các trò chơi điện tử. Cạm bẫy chi tiêu này xuất hiện ở mọi nơi: từ các ứng dụng học tập hứa hẹn mở khóa các bài giảng cao cấp, đến các ứng dụng sáng tạo (vẽ, chỉnh sửa ảnh) yêu cầu trả phí để có được bộ lọc màu xịn hay cây cọ vẽ độc quyền. 

Bản chất của vấn đề nằm ở chỗ đối tượng người dùng chính của nhiều ứng dụng này là trẻ em, nhưng người trả tiền lại là phụ huynh. Các nhà thiết kế ứng dụng đã tạo ra một hệ thống hoàn hảo để bắc cầu qua ví tiền của phụ huynh thông qua hành vi của trẻ nhỏ. 

Thực tế này cũng được ghi nhận rõ nét tại Việt Nam. Tiến sĩ, bác sĩ Nguyễn Mai Hương - Trưởng Khoa Sức khỏe Vị thành niên, Phó Trưởng Khoa Tâm thần, Bệnh viện Nhi Trung ương, cho biết trong những năm gần đây, ngày càng có nhiều trường hợp trẻ trong độ tuổi đi học hoặc vị thành niên được phụ huynh đưa đến vì các vấn đề liên quan đến việc tiêu tiền trong game. Nhiều trẻ chơi game rồi dùng tiền để mua vật phẩm, trang phục (skin) hoặc các tính năng khác trong trò chơi. Không ít trường hợp, trẻ lấy tiền của bố mẹ, thậm chí là lén lấy, để chi tiêu cho các giao dịch này, hoặc chạy theo bạn bè trong việc sắm các vật phẩm liên quan đến game. Đây là tình huống ngày càng phổ biến.

Điều gì khiến một đứa trẻ, vốn không có khả năng tài chính, lại có thể vô tình "đốt" hàng chục triệu đồng của cha mẹ? Đó là kết quả của các chiến lược thiết kế công nghệ và tâm lý học được tính toán đến từng chi tiết.

Nguyên nhân đầu tiên nằm ở mô hình hoạt động của mỗi ứng dụng này. Nó cho phép người dùng tải về và trải nghiệm phần cơ bản của sản phẩm mà không tốn một đồng nào. Tuy nhiên, sau khi người dùng đã đầu tư thời gian, công sức và bắt đầu cảm thấy gắn bó, các rào cản sẽ xuất hiện. Trong game, đó có thể là một màn chơi quá khó hoặc thời gian chờ đợi hồi "năng lượng" quá lâu. Sự khó chịu này được cố tình tạo ra để ép người dùng phải trả tiền.

Thứ hai, thay vì yêu cầu trẻ trả 200.000 VNĐ, ứng dụng sẽ yêu cầu "1000 kim cương" tương ứng. Theo bác sĩ Mai Hương, cơ chế "ảo hóa" tiền tệ này tác động rõ rệt đến nhận thức của trẻ. Khi dùng tiền thật (ví dụ 50.000 VNĐ) để mua "xu" hay "kim cương", trẻ không còn nhận thức rõ về giá trị thực của tiền, bởi chúng không mang lại cảm giác "mua" một món đồ hữu hình có thể cầm, nắm. Đặc biệt, với những trẻ vốn được đáp ứng nhu cầu dễ dàng, việc tiêu tiền ảo khiến chúng càng ít hiểu được ý nghĩa, giá trị thực tế của đồng tiền, dẫn đến xu hướng mua sắm tràn lan.

Việc “dẫn dụ” này còn ẩn náu trong các hộp quà may mắn và các sự kiện “giới hạn thời gian”. Như bác sĩ Hương phân tích, nhiều game được thiết kế để kích thích đúng vào điểm yếu tâm lý của trẻ. Chúng dùng yếu tố đếm ngược, ưu đãi giới hạn "chỉ hôm nay" để tạo cảm giác cấp bách. Trẻ có xu hướng sợ bỏ lỡ cơ hội, hành động vội vàng mà không kịp suy nghĩ.

Các game online đối với trẻ em hiện nay còn là không gian xã hội, nơi trang phục (skin) là thước đo đẳng cấp. Khi bạn bè đều sở hữu đồ “xịn”, trẻ sẽ nảy sinh nhu cầu mạnh mẽ phải “bằng bạn bằng bè”. Chuyên gia khẳng định, việc mua vật phẩm ảo còn mang lại cho trẻ cảm giác được công nhận và khẳng định giá trị bản thân (đạt level cao, được bạn bè ngưỡng mộ). Chính cảm giác "được ghi nhận" này lại càng thúc đẩy hành vi mua sắm, khiến trẻ mất khả năng phân biệt giá trị ảo và giá trị thật.

Quan trọng nhất là quy trình thanh toán mượt mà một cách nguy hiểm. Việc thanh toán được đơn giản hóa tối đa chỉ bằng một cú nhấp, một lần quét vân tay hoặc Face ID. Sự mượt mà này loại bỏ hoàn toàn "khoảng dừng" cần thiết để người dùng suy nghĩ lại. 
 

Các chiến thuật trên đặc biệt hiệu quả với trẻ em không phải vì các em "hư", mà vì chúng khai thác chính những đặc điểm tâm sinh lý ở giai đoạn phát triển.

Lý giải dưới góc độ tâm sinh lý và thần kinh học, TS.BS Nguyễn Mai Hương chỉ rõ sự mất cân bằng trong não bộ của trẻ: "Ở não bộ con người có một hệ thống gọi là hệ thống tưởng thưởng, với chất dẫn truyền thần kinh chính là dopamine. Ở trẻ em, khi chơi, mua được một món đồ hay giành chiến thắng, nồng độ dopamine tăng cao khiến trẻ cảm thấy hưng phấn, vui sướng. Não bộ khi đó ghi nhớ rằng đây là một trải nghiệm tích cực và cần được lặp lại. Tuy nhiên, hệ thống não bộ có chức năng kiềm chế, kiểm soát và lập kế hoạch để ức chế những hành vi rung động này, cụ thể là vùng vỏ não trước trán, lại phát triển muộn, thường hoàn thiện sau 18 tuổi".

Bác sĩ kết luận: "Vì vậy, trẻ em thường thiếu khả năng tự kiểm soát cảm xúc, dễ để cảm xúc lấn át lý trí dẫn đến việc hành động theo cảm hứng, làm những việc đem lại cho mình niềm vui chẳng hạn như chơi game liên tục, mua vật phẩm trong game." Thêm vào đó, trẻ em nhầm lẫn hoàn toàn giữa "chơi" và "tiêu dùng". Đối với trẻ, việc nhấn nút "mua" cũng chỉ là một hành động trong game. Các em không nhận thức được rằng mình đang tham gia vào một giao dịch thương mại với hậu quả tài chính ở thế giới thực. 

Những "cú nhấp chuột" vô tội này không chỉ ảnh hưởng đến tâm lý cá nhân và gia đình, mà còn tạo ra những hệ lụy sâu rộng. Đối với cá nhân trẻ em, khi thế giới ảo trở nên hấp dẫn, trẻ có xu hướng sao nhãng học tập, giảm tương tác xã hội mặt đối mặt.

Theo TS.BS Nguyễn Mai Hương, việc chơi game quá mức gây ra nhiều hệ quả nghiêm trọng. Tác động trực tiếp là căng thẳng, mất tập trung, đảo lộn nhịp sinh học (thức khuya chơi game gây mệt mỏi, cáu gắt ban ngày). Tuy nhiên, hệ quả gián tiếp lại phổ biến hơn: khi cha mẹ ngăn cấm, xung đột gia đình nổ ra. Trẻ ít thời gian cho hoạt động thực tế, khiến kỹ năng xã hội suy giảm.

TS.BS Hương cho biết các tác động này có thể biểu hiện dưới dạng rối loạn cảm xúc như lo âu, hoặc rối loạn hành vi chống đối (cãi lại, đánh trả). Một số trẻ có hành vi tự hại như một cách phản kháng, trong khi số khác thụ động phản ứng bằng sự giận dữ, xa cách, cảm thấy không được thấu hiểu.

Với các cơ chế như hộp quà may mắn, trẻ đang được "huấn luyện" các hành vi cờ bạc từ sớm. Tuy nhiên, chuyên gia đưa ra góc nhìn thận trọng rằng, hiện chưa có nghiên cứu chứng minh rõ ràng mối liên hệ này với nguy cơ nghiện cờ bạc trong tương lai. Nhưng bà khẳng định, chúng chắc chắn khiến trẻ bị "đánh lừa" về giá trị, gặp khó khăn trong việc hiểu đúng giá trị bản thân, và suy giảm khả năng phán đoán, tập trung vào những việc có ý nghĩa ở đời thực.

Đối với gia đình, hậu quả lớn nhất chính là cha mẹ cảm thấy bị mất niềm tin, con cái cảm thấy bị hiểu lầm. Thực tế thăm khám tại Bệnh viện Nhi Trung ương, theo bác sĩ Hương, cho thấy các vấn đề phụ huynh mô tả chủ yếu là hành vi "hư" như lấy trộm tiền, nói dối để chơi game, trốn học... và các vấn đề cảm xúc như cáu giận, chống đối khi bị yêu cầu dừng chơi. Đây chính là vòng xoáy xung đột khiến khoảng cách gia đình ngày càng xa.

Khi sự việc đã xảy ra, nhiều phụ huynh thường phản ứng trong lúc nóng giận, khiến tình hình tồi tệ hơn. Với tư cách là bác sĩ tâm lý, TS.BS Nguyễn Mai Hương khuyên phụ huynh nên bình tĩnh xử lý theo từng bước: "Trước hết, cha mẹ nên tạm dừng hoặc ngăn chặn các giao dịch tiếp theo, chẳng hạn khóa ví điện tử, thay đổi mật khẩu, quản lý lại thẻ hoặc tiền mặt để tránh việc sự việc tiếp diễn. Bước tiếp theo là nói chuyện với trẻ, nhưng cuộc trò chuyện này cần mang tính tìm hiểu và lắng nghe. Cha mẹ nên đặt câu hỏi để hiểu cảm xúc, mong muốn, nhu cầu và lý do khiến trẻ hành động như vậy, từ đó cùng con tìm ra những cách thay thế lành mạnh hơn thay vì chỉ tập trung vào việc trách phạt".

Bác sĩ Hương nhấn mạnh các điều không nên làm trong lúc nóng giận bao gồm: “phán xét, gắn nhãn con là “hư”; Đưa ra hình phạt dựa trên cảm xúc tức thời (như đuổi con ra khỏi nhà, tịch thu toàn bộ thiết bị); hoặc bêu rếu con với giáo viên, bạn bè." Chuyên gia tâm thần nhi khuyên cha mẹ cần giữ bình tĩnh, coi đây là cơ hội để đồng hành và giúp con nhận thức được hành vi, thay vì trút giận. 
 

Từ phía gia đình, việc đối thoại và giáo dục là lá chắn quan trọng nhất. Theo chuyên gia, để phòng ngừa từ gốc, gia đình cần trang bị cho con một hệ miễn dịch số vững chắc, bao gồm: 

Lối sống cân bằng: "Ngay từ nhỏ, cha mẹ nên xây dựng cho trẻ một lối sống cân bằng giữa học tập, vui chơi, hoạt động trong nhà và ngoài trời, thể thao... để trẻ có nhiều trải nghiệm, tránh lệ thuộc vào thế giới ảo".

Giáo dục về giá trị: "Giáo dục về giá trị của đồng tiền rất quan trọng. Trẻ cần được hiểu rằng đồng tiền có được từ công sức lao động, ví dụ như cha mẹ phải làm việc vất vả, từ đó hình thành sự trân trọng và biết tiêu dùng có trách nhiệm".

Thường xuyên trò chuyện với con: “Cha mẹ cần thường xuyên trò chuyện gần gũi với con, tìm hiểu đặc điểm tâm lý ở từng giai đoạn phát triển để kịp thời phát hiện những dấu hiệu bất thường, như việc bị rủ rê, sa đà vào game hay một hoạt động trực tuyến nào đó".

Thiết lập quy tắc và đồng hành: "Gia đình nên thiết lập các quy tắc rõ ràng về thời gian, địa điểm, loại trò chơi. Cha mẹ nên đồng hành cùng con, tìm hiểu trò chơi con yêu thích, thậm chí cùng chơi để hiểu và trò chuyện với con".

Cuối cùng, quan trọng nhất, cha mẹ phải làm gương: "Cha mẹ phải là tấm gương. Nếu muốn con hạn chế sử dụng thiết bị, chính cha mẹ cũng cần kiểm soát thói quen của mình." 

Về vai trò của các công cụ kiểm soát, bác sĩ Hương lưu ý rằng các công cụ này không thể thay thế hoàn toàn vai trò của cha mẹ: Chúng nên được sử dụng một cách thông minh, nhưng không thể ngăn chặn 100% hành vi của trẻ. Điều quan trọng vẫn là sự đồng hành, tìm hiểu và lựa chọn hoạt động phù hợp của cha mẹ".

Từ phía nhà trường, cần tích hợp nội dung công dân số và nhận diện cạm bẫy trực tuyến vào chương trình học. Về phía nhà nước, cần các quy định chặt chẽ hơn để minh bạch hóa các cơ chế như hộp quà may mắn và có chế tài xử phạt các ứng dụng cố tình lạm dụng cơ chế "dẫn dụ" trẻ em.

Cuối cùng, TS.BS Nguyễn Mai Hương gửi gắm lời khuyên rằng game và ứng dụng là một phần tất yếu của đời sống. Cha mẹ không nên xem chúng là trở ngại hay nguyên nhân gây rạn nứt mối quan hệ. Thay vào đó, hãy học cách sử dụng chúng một cách thông minh, để chúng trở thành công cụ giúp trẻ thư giãn, học hỏi và gắn kết. Cha mẹ cần là người bạn đồng hành, giúp trẻ xây dựng kỹ năng tự kiểm soát. Trong trường hợp tình hình vượt ngoài khả năng, cha mẹ nên đưa trẻ đến gặp bác sĩ hoặc chuyên gia tâm lý uy tín để được can thiệp phù hợp.