Bắt cóc online: Vì sao trẻ bị thao túng, cô lập trong nỗi sợ hãi và tuyệt vọng?

LTS: Hiện nay, trẻ em đang đối diện với rất nhiều cạm bẫy ẩn sau màn hình điện thoại, máy tính bảng, đặc biệt là tình trạng dụ dỗ, bắt cóc qua mạng xã hội, lừa đảo chiếm đoạt tài sản, hình ảnh nhạy cảm... để lại hậu quả đau lòng. Nhưng điều đáng lo hơn cả là những mầm họa ấy không chỉ bắt đầu từ sự tò mò - thiếu hiểu biết của trẻ nhỏ mà còn do sự chủ quan, thiếu giám sát từ gia đình – nơi lẽ ra phải là pháo đài đầu tiên bảo vệ các em.

Trước thực trạng vô cùng đáng lo ngại này, Tạp chí Trẻ em Việt Nam khởi đăng tuyến bài "BẮT CÓC ONLINE - TỘI ÁC TRONG BÓNG TỐI", lần theo từng mắt xích trong chuỗi nguy hiểm: từ sự lỏng lẻo của gia đình, sự thờ ơ từ các nền tảng mạng xã hội, đến những khoảng trống trong pháp luật – để cùng nhìn rõ vấn đề và tìm giải pháp bảo vệ trẻ em trước hiểm họa bắt cóc thời đại số.

Bài 3: VÌ SAO TRẺ BỊ THAO TÚNG, CÔ LẬP TRONG NỖI SỢ HÃI VÀ TUYỆT VỌNG?

**************

Hiện nay, chưa có một “vaccine số” nào đủ khả năng bảo vệ tuyệt đối người dùng khỏi các hình thức lừa đảo hay tội phạm mạng ngày càng tinh vi. Mặc dù các cơ quan chức năng liên tục đưa ra cảnh báo, nhiều bậc phụ huynh và trẻ em vẫn lơ là — một phần do quá tải thông tin, phần khác vì tâm lý chỉ tập trung vào nội dung giải trí. Chỉ đến khi sự cố thực sự xảy ra, họ mới giật mình nhận ra mối nguy, nhưng lúc ấy thường đã quá muộn.

Nhằm làm rõ hơn những nguyên nhân sâu xa và tìm kiếm giải pháp hiệu quả, Tạp chí Trẻ em Việt Nam đã có cuộc trao đổi với PGS.TS Trần Thành Nam — Phó Hiệu trưởng Trường Đại học Giáo dục (Đại học Quốc gia Hà Nội), Phó Chủ tịch Hội Khoa học Tâm lý Giáo dục Việt Nam.

VÌ SAO TRẺ NHỎ DỄ SẬP BẪY LỪA ĐẢO?

PV: Thưa ông, thời gian qua, nhiều vụ dụ dỗ, bắt cóc qua mạng xã hội đã để lại hậu quả đau lòng. Theo ông, đâu là những lỗ hổng tâm lý mà các đối tượng xấu thường khai thác, khiến ngay cả trẻ em và người lớn – dù thuộc thế hệ “công dân số” vẫn dễ dàng rơi vào bẫy? Và khi đã mắc lừa, điều gì trong tâm lý nạn nhân khiến họ ngần ngại chia sẻ với gia đình hay báo cho cơ quan chức năng, dẫn đến hậu quả nghiêm trọng hơn?

PGS. TS Trần Thành Nam: Có thể nhiều người băn khoăn bởi họ lại không nhìn ra được những khoảng trống tâm lý là “miếng mồi ngon” mà mọi tội phạm có thể khai thác. Thế hệ trẻ lớn lên trong môi trường số, sử dụng công nghệ thành thạo, nhưng kỹ năng tự bảo vệ trước tội phạm mạng thì còn rất hạn chế. Các em thường non nớt về tâm lý và dễ tin người - nhất là những gì mang tính quyền lực hoặc cấp bách

Nguyên nhân chính xuất phát từ sự chưa hoàn thiện của não bộ ở lứa tuổi thanh thiếu niên. Vùng não chịu trách nhiệm kiểm soát cảm xúc và ra quyết định lý trí chỉ phát triển đầy đủ sau tuổi 25. Vì vậy, các em rất dễ hành động theo cảm tính, hoảng loạn trước áp lực, đe dọa mà không kịp suy xét thấu đáo.

Kẻ xấu thường nhắm vào những nhóm dễ bị tác động như người cao tuổi, người có trình độ thấp và đặc biệt là trẻ em - những người chưa có tư duy phản biện vững vàng và khả năng nhận diện nguy cơ còn hạn chế. Điều này khiến các em dễ tin vào những hình ảnh hoàn hảo trên mạng xã hội - một người bạn ảo luôn quan tâm, tặng quà và có mặt khi cần. Các em không thể ngờ rằng đằng sau vỏ bọc đó lại là một kẻ lừa đảo nguy hiểm, lợi dụng những điểm yếu về tâm lý để gài bẫy. 

Thậm chí, một số trẻ từng bị tổn thương tâm lý hoặc sống trong môi trường gia đình căng thẳng có thể rơi vào hội chứng Stockholm (con tin hoặc nạn nhân phát triển mối liên hệ đặc biệt, đặt niềm tin vào kẻ xấu). Đây là cơ chế tâm lý tự vệ, khiến các em nảy sinh tình cảm, thậm chí tìm cách bảo vệ chính kẻ đã lừa dối, bắt cóc hay lạm dụng mình. Việc tin rằng "người đó yêu thương mình" giúp các em đối diện với nỗi đau dễ dàng hơn là thừa nhận sự thật bị một kẻ xấu lợi dụng.

Khi rơi vào trạng thái này, trẻ có thể quay sang biện minh, bênh vực kẻ thủ ác và chống lại cả những người thân muốn giúp đỡ. Điều này càng trở nên khó khăn hơn nếu mối quan hệ giữa cha mẹ và con cái vốn đã xa cách, khiến việc can thiệp và hỗ trợ trở nên gần như bất khả thi. Hậu quả là khi sa bẫy thì các em bị cô lập thông tin dẫn đến việc không tìm cơ quan chức năng để trình báo, bỏ lỡ cơ hội được giải cứu sớm.

Một nguyên nhân khác mà nhiều phụ huynh chưa nhận ra chính là sự gắn kết trong gia đình. Khi cha mẹ thường xuyên mâu thuẫn, bận rộn và thiếu thời gian chia sẻ, trẻ dễ tìm kiếm sự quan tâm, bù đắp từ bên ngoài. Lúc này, “có ai đó lắng nghe” trở thành một nhu cầu thiết yếu, đôi khi còn vượt qua cả khả năng phân biệt đúng sai của trẻ.

Vì vậy, việc bảo vệ con trước những nguy cơ trên không gian mạng không chỉ dừng lại ở việc trang bị các kỹ năng an toàn số, mà quan trọng hơn cả là xây dựng một mối quan hệ gắn bó, tin cậy giữa cha mẹ và con cái. Khi trẻ cảm nhận được sự an toàn và yêu thương từ gia đình, các em sẽ có nền tảng vững chắc để đối mặt và vượt qua những cám dỗ, rủi ro từ thế giới bên ngoài.

KHOẢNG TRỐNG CẢM XÚC TRONG GIA ĐÌNH - MẢNH ĐẤT MÀU MỠ CỦA TỘI PHẠM 

PV: Tại sao nhiều phụ huynh vẫn tin rằng “con tôi ngoan, sẽ không bị lừa”, nhưng thực tế vẫn xảy ra không ít vụ trẻ em bị dụ dỗ và bắt cóc qua mạng xã hội, thưa ông?

PGS. TS Trần Thành Nam: Trong bối cảnh kinh tế - xã hội và môi trường mạng thay đổi chóng mặt như hiện nay, cả cha mẹ và con cái đều phải đối mặt với nhiều thách thức mới. Áp lực công việc và nhịp sống hiện đại khiến cha mẹ dù ở bên con về thể chất nhưng lại thiếu sự hiện diện về cảm xúc. Điều này tạo ra một khoảng cách tâm lý lớn, khiến sự kết nối trở nên lỏng lẻo.

Nhiều phụ huynh cho rằng việc để con sử dụng thiết bị công nghệ sẽ giúp con không bị tụt hậu so với bạn bè, đồng thời dễ dàng quản lý hơn. Tuy nhiên, thực tế lại cho thấy họ chưa nhận ra con mình đang thiếu điều gì và cần được thỏa mãn ra sao.

Khi thiếu sự lắng nghe và thấu hiểu từ cha mẹ, trẻ thường tìm kiếm sự sẻ chia từ bên ngoài. Lúc này, một người lạ có thể lợi dụng sự cô đơn và thiếu định hướng của trẻ bằng cách dành thời gian lắng nghe, động viên, hoặc thậm chí tặng quà – những thứ mà trẻ không nhận được ở nhà. Chính điều đó tạo cơ hội cho kẻ xấu lợi dụng, lừa đảo hoặc gieo rắc những tư tưởng lệch lạc. Đáng lo ngại hơn, nhiều trường hợp trẻ còn tin tưởng những người lạ này hơn cả chính cha mẹ mình.

Một nguyên nhân khác là nhiều phụ huynh trao thiết bị kết nối Internet cho con quá sớm, biến công nghệ thành “bảo mẫu số”. Mặc dù các chuyên gia khuyến cáo trẻ từ 13 tuổi mới nên tiếp cận Internet sau khi được trang bị đầy đủ kỹ năng an toàn mạng, thực tế nhiều em nhỏ từ 5, 6 tuổi đã tiếp xúc thường xuyên với mạng internet mà không nhận được bất kỳ hướng dẫn hay giám sát nào từ người lớn. Hậu quả là trẻ phải đối mặt sớm với nhiều nguy cơ tiềm ẩn như nghiện Internet, tiếp xúc với nội dung độc hại, bị lộ thông tin cá nhân, dụ dỗ, xâm hại, hoặc nhiễm các phần mềm độc hại.

Cuối cùng, văn hóa Á Đông đề cao sự phục tùng người lớn cũng vô tình trở thành điểm yếu. Trẻ em quen chấp nhận những yêu cầu từ người lớn, dẫn đến việc dễ dàng tuân theo kẻ xấu mà không có sự phản kháng, đặc biệt khi kẻ đó có quyền lực hoặc lợi dụng lỗi lầm của trẻ để gây áp lực.

Khi bị đe dọa, nhiều trẻ không dám tìm đến cha mẹ vì lo sợ bị trách mắng, tạo điều kiện cho tội phạm dễ dàng thao túng. Kẻ xấu thường bắt đầu bằng cách tạo ra một “bí mật chung” để ràng buộc trẻ, rồi từ từ nâng mức độ đe dọa, tống tiền. Đáng lo ngại hơn, ngay cả giáo viên hay những người lớn xung quanh cũng hiếm khi nhận ra dấu hiệu, khiến trẻ bị cô lập trong nỗi sợ hãi và tuyệt vọng.

CHỦ QUAN VÌ QUAN NIỆM CŨ VỀ TỘI PHẠM - "LỖ HỔNG" CHÍ MẠNG CỦA PHỤ HUYNH 

PV: Nhiều phụ huynh vẫn chưa nhận thức đầy đủ về mối nguy hiểm từ môi trường số, dù đây được coi là “pháo đài đầu tiên” bảo vệ trẻ em. Ông có thể chia sẻ nguyên nhân của vấn đề này? Nếu phải chỉ ra một “lỗ hổng” lớn nhất trong kiến thức an toàn trực tuyến của phụ huynh Việt Nam hiện nay, theo ông đó là gì?

PGS. TS Trần Thành Nam: Một trong những vấn đề lớn nhất hiện nay là năng lực an toàn mạng của cha mẹ và con cái gần như ngang nhau. Nhiều phụ huynh dù lớn tuổi nhưng cũng chỉ mới tiếp cận công nghệ ở mức cơ bản, chưa ý thức được đầy đủ các rủi ro. Điều này khiến họ gặp khó khăn trong việc bảo vệ con mình trước những nguy cơ từ không gian mạng.

Thứ hai, nhiều phụ huynh vẫn giữ suy nghĩ cũ, cho rằng tội phạm là những kẻ ít học và dễ nhận diện. Tuy nhiên, tội phạm thời công nghệ lại hoàn toàn khác. Chúng là những kẻ thông minh, am hiểu tâm lý như chuyên gia, sử dụng sự tinh vi đó để khai thác những điểm yếu cảm xúc của nạn nhân, thực hiện các hành vi lừa đảo hoặc thao túng tâm lý một cách kín đáo, đặc biệt vào những lúc con người mất cảnh giác nhất.

Thứ ba, nhiều phụ huynh mang tâm lý "khoe con", nhưng lại không lường trước được rằng điều này có thể vô tình đặt trẻ vào nguy hiểm. Việc chia sẻ hình ảnh và thông tin cá nhân của con lên mạng cần được cân nhắc kỹ lưỡng. Những bức ảnh riêng tư, thông tin nhạy cảm, thậm chí là hình ảnh khiến con cảm thấy xấu hổ, đều có thể bị kẻ xấu thu thập và lợi dụng để thực hiện hành vi lừa đảo hoặc khống chế.

Hiện chưa có “vaccine số” nào bảo vệ tuyệt đối khỏi các loại lừa đảo hay tội phạm mạng. Dù có khuyến cáo từ cơ quan chức năng, nhiều phụ huynh và trẻ vẫn bỏ qua vì quá tải thông tin hoặc chỉ quan tâm đến nội dung giải trí. Chỉ khi sự việc xảy ra, mọi người mới chú ý, nhưng lúc đó đã muộn.

THAY VÌ CẤM ĐOÁN, CHA MẸ CẦN HỌC CÁCH TỔ CHỨC CUỘC SỐNG SỐ CHO CON 

PV: Thưa ông, nhiều người vẫn nghĩ chỉ cần dặn trẻ “đừng tin người lạ” là đủ, nhưng thực tế các vụ dụ dỗ qua mạng cho thấy lời khuyên này gần như không hiệu quả. Vậy theo ông, những giải pháp toàn diện nào mà cha mẹ cần thực hiện ngay để bảo vệ con trước các rủi ro trên mạng, bao gồm cả việc xây dựng sự tin tưởng và trang bị kỹ năng sống thiết yếu trong thời đại số?

PGS. TS Trần Thành Nam: Giải pháp cốt lõi bắt đầu từ việc nâng cao nhận thức và kỹ năng của cha mẹ — không chỉ để bảo vệ con trên mạng, mà còn để hiểu rằng trong thời đại số, nguy hiểm có thể xảy ra ngay cả khi con đang ở “trong tầm mắt” của mình. Vì vậy, việc phát động phong trào “Dân học vụ số” là rất cần thiết, nhằm khuyến khích mọi người, đặc biệt là phụ huynh, chủ động học hỏi và nâng cao năng lực số cũng như kỹ năng làm cha mẹ trong thời đại công nghệ. Đây không chỉ là vấn đề công nghệ mà còn là khoảng cách tâm lý và năng lực kết nối giữa cha mẹ và con cái - yếu tố then chốt để bảo vệ trẻ em trong môi trường mạng.

Để bảo vệ trẻ trên không gian mạng, việc dạy kỹ năng chỉ là phần nổi của tảng băng, còn giải pháp gốc rễ nằm ở cách tổ chức và quản lý cuộc sống số ngay trong gia đình. Điều quan trọng nhất là xây dựng sự cân bằng giữa thế giới ảo và thực. Bố mẹ cần dành thời gian “offline” hoàn toàn để kết nối cảm xúc với con, thay vì chỉ hiện diện về mặt thể chất.

Tùy theo độ tuổi, cần đặt ra những nguyên tắc sử dụng thiết bị và Internet rõ ràng, ví dụ trẻ nhỏ chỉ dùng khi có bố mẹ giám sát; học sinh THCS tối đa 2 tiếng/ngày; THPT có thể 3-4 tiếng tùy vào nhu cầu học tập. Đặc biệt, bố mẹ chỉ nên cho con tự dùng mạng khi đã trang bị đầy đủ các kỹ năng nhận diện lừa đảo, xác thực thông tin và biết cách tìm kiếm sự giúp đỡ khi cần. 

Về phía nhà trường và xã hội, công tác tuyên truyền cũng phải đổi mới cho phù hợp thời đại. Nội dung cần ngắn gọn, trực quan qua các infographic, video 1-2 phút, bởi người dùng mạng thường chỉ chú ý vài giây đầu tiên. Các nền tảng công nghệ cũng cần có trách nhiệm hơn trong việc tiền kiểm, gắn nhãn hoặc loại bỏ nội dung độc hại. 

Nhà trường cần đổi mới cách giáo dục an toàn số, không chỉ dừng ở lý thuyết mà phải có các tình huống mô phỏng (simulation) để học sinh được trực tiếp trải nghiệm và học cách ứng phó. Tóm lại, muốn bảo vệ con trên không gian mạng, cả gia đình, nhà trường và xã hội phải cùng hành động, bắt đầu từ chính sự gương mẫu và chủ động của bố mẹ.

Trân trọng PGS.TS Trần Thành Nam về những chia sẻ vô cùng hữu ích!

BỘ GD&ĐT CẢNH BÁO “BẮT CÓC ONLINE” NHẰM VÀO HỌC SINH, SINH VIÊN

Thủ đoạn chính:

1. Giả danh cơ quan tố tụng (Công an, Viện kiểm sát, Tòa án) gọi điện cho nạn nhân - thường là học sinh, sinh viên - cáo buộc liên quan tới tội phạm để tạo tâm lý hoảng loạn.

2. Thao túng tâm lý: Ép nạn nhân giữ bí mật, rời khỏi nơi ở, thuê phòng riêng, cắt liên lạc với người thân, chỉ liên lạc với đối tượng; thậm chí yêu cầu gửi ảnh/clip nhạy cảm.

3. Tống tiền gia đình: Gọi điện hoặc nhắn tin đe dọa, yêu cầu chuyển tiền vào tài khoản nạn nhân hoặc nhóm đối tượng. Sau khi nhận tiền sẽ bỏ trốn, để lại nạn nhân trong tình trạng hoảng loạn.

Khuyến nghị từ Bộ GD&ĐT:

1. Tăng cường tuyên truyền trong nhà trường và gia đình về các chiêu lừa đảo qua mạng, đặc biệt là “bắt cóc online”.

2. Phối hợp chặt chẽ với công an, cập nhật tình hình học sinh vắng mặt bất thường.

3. Lập danh sách học sinh, sinh viên có hoàn cảnh khó khăn hoặc dấu hiệu nguy cơ để có biện pháp phòng ngừa.

4. Mỗi trường cần công khai số liên lạc của công an khu vực, đường dây nóng để xử lý nhanh khi xảy ra vụ việc.

Bộ GD&ĐT yêu cầu các đơn vị nghiêm túc triển khai thực hiện, nếu có vướng mắc khó khăn, kịp thời báo cáo về Vụ Học sinh, sinh viên – Bộ GD&ĐT