Thượng tá, Tiến sĩ Đào Trung Hiếu: Trẻ em rất dễ vướng vào "bẫy cảm xúc" trên mạng xã hội

LTS: Hiện nay, trẻ em đang đối diện với rất nhiều cạm bẫy ẩn sau màn hình điện thoại, máy tính bảng, đặc biệt là tình trạng dụ dỗ, bắt cóc qua mạng xã hội, lừa đảo chiếm đoạt tài sản, hình ảnh nhạy cảm... để lại hậu quả đau lòng. Nhưng điều đáng lo hơn cả là những mầm họa ấy không chỉ bắt đầu từ sự tò mò - thiếu hiểu biết của trẻ nhỏ mà còn do sự chủ quan, thiếu giám sát từ gia đình – nơi lẽ ra phải là pháo đài đầu tiên bảo vệ các em.

Trước thực trạng vô cùng đáng lo ngại này, Tạp chí Trẻ em Việt Nam khởi đăng tuyến bài "BẮT CÓC ONLINE - TỘI ÁC TRONG BÓNG TỐI", lần theo từng mắt xích trong chuỗi nguy hiểm: từ sự lỏng lẻo của gia đình, sự thờ ơ từ các nền tảng mạng xã hội, đến những khoảng trống trong pháp luật – để cùng nhìn rõ vấn đề và tìm giải pháp bảo vệ trẻ em trước hiểm họa bắt cóc thời đại số.

Bài 2: THƯỢNG TÁ, TIẾN SĨ ĐÀO TRUNG HIẾU: TRẺ EM RẤT DỄ VƯỚNG VÀO 'BẪY CẢM XÚC’ TRÊN MẠNG XÃ HỘI

**************

NHỮNG “CÁI BẪY NGỌT” TRÊN MẠNG XÃ HỘI

Thưa ông, dưới góc nhìn tội phạm học, ông đánh giá như thế nào về xu hướng gia tăng các vụ dụ dỗ trẻ em qua mạng xã hội trong những năm gần đây, đặc biệt là giai đoạn gần đây khi tội phạm mạng ngày càng tinh vi?

Thượng tá, Tiến sĩ Đào Trung Hiếu: Ở góc độ tội phạm học, tôi cho rằng đây là một xu hướng rất đáng báo động trong thời đại số. Mạng xã hội vốn dĩ được thiết kế để kết nối, giải trí, chia sẻ thông tin, nhưng đã và đang bị các đối tượng xấu lợi dụng như một công cụ để tiếp cận, thao túng và thực hiện hành vi phạm tội đối với trẻ em - nhóm người dễ bị tổn thương nhất.

Chỉ riêng năm 2023, theo báo cáo của Bộ Công an, cả nước đã ghi nhận hơn 300 vụ việc liên quan đến trẻ vị thành niên bị dụ dỗ, lừa đảo, đe dọa qua mạng, trong đó nhiều vụ có dấu hiệu của hành vi bắt cóc tinh vi - nơi nạn nhân bị điều khiển, tự nguyện rời khỏi nhà, thậm chí tự quay clip, tự gửi mã OTP cho kẻ lạ để mất tiền hoặc thông tin cá nhân.

Trong một báo cáo khác của Cục An ninh mạng và phòng, chống tội phạm sử dụng công nghệ cao (A05) năm 2024, có đến hơn 180 trường hợp trẻ em bị dụ dỗ tham gia nhóm kín trên Telegram, nơi lan truyền nội dung đồi trụy, tổ chức các thử thách nguy hiểm (như “Thử thách Momo”, “Thử thách Cá voi xanh”) hoặc bị dẫn dụ vào các đường dây mại dâm trá hình.

Không còn cần bắt cóc ngoài đường, chỉ cần một chiếc điện thoại thông minh và kịch bản tinh vi, các đối tượng có thể khiến một đứa trẻ "mất tích tự nguyện", không dấu vết, không tiếng động. Thậm chí trong một số vụ việc, trẻ còn bị “thao túng cảm xúc” đến mức tự cắt liên lạc với gia đình, chuyển khoản tiền, gửi hình ảnh nhạy cảm và đe dọa cả người thân nếu không làm theo yêu cầu kẻ lạ.

Điều nguy hiểm là loại hình tội phạm này rất khó phát hiện và xử lý kịp thời. Hung thủ thường sử dụng danh tính ảo, VPN (mạng riêng ảo) để che giấu vị trí, tạo nhiều tài khoản “nhử mồi” và xóa dấu vết ngay sau khi thực hiện hành vi. Nhiều trường hợp, cha mẹ phát hiện con biến mất hoặc có biểu hiện bất thường thì vụ việc đã ở giai đoạn hậu quả.

Không gian mạng, về bản chất là một không gian vô hình nhưng đầy ma lực, tạo ra thứ gọi là “bắt cóc không cần trói”. Ở đó, đối tượng phạm tội không cần đột nhập nhà ai, không cần uy hiếp thể chất, mà chỉ cần một vài chiêu thức khai thác tâm lý: đánh vào sự cô đơn, tò mò, cảm giác bị cha mẹ bỏ rơi, hay nhu cầu được lắng nghe - những thứ mà nhiều trẻ đang thiếu trầm trọng trong cuộc sống thực.

Các đối tượng thường sử dụng những hình thức nào để tiếp cận, lấy lòng tin và thao túng trẻ em trên không gian mạng? Dù trẻ ngày nay tiếp cận công nghệ và thông tin rất sớm, điều gì khiến các em vẫn dễ trở thành nạn nhân?

Thượng tá, Tiến sĩ Đào Trung Hiếu: Theo ECPAT International (Tổ chức quốc tế chấm dứt mại dâm trẻ em, khai thác tình dục và buôn bán trẻ em vì mục đích tình dục) - 1% trẻ em tại Việt Nam từng bị dụ gửi ảnh/video nhạy cảm, 2% bị yêu cầu trò chuyện tình dục qua mạng và 0,3% từng được hứa cho tiền hoặc quà để quan hệ tình dục. Những con số tưởng nhỏ nhưng thực chất là phần nổi của tảng băng chìm, khi hầu hết các vụ việc không được báo cáo vì trẻ cảm thấy xấu hổ hoặc sợ bị mắng.

Trên không gian mạng, kẻ xấu thường dùng chiến thuật “giả làm bạn - dẫn dụ dần - kiểm soát tâm lý”. Ban đầu, chúng tiếp cận trẻ thông qua những nền tảng phổ biến như Facebook, TikTok, Zalo hoặc Telegram, đóng vai người cùng lứa, chia sẻ sở thích giống nhau như game, âm nhạc, thần tượng, hoặc đóng vai người “lắng nghe” khi trẻ đang gặp bất ổn tâm lý.

Một trong những hình thức phổ biến là "grooming online" - tức “ươm mầm mối quan hệ” qua các tương tác tích cực, lâu dài, khiến trẻ tưởng như gặp được người tri kỷ. Khi niềm tin đã được xây dựng, các đối tượng bắt đầu thao túng bằng các yêu cầu riêng tư hơn: gửi ảnh cá nhân, giữ bí mật với bố mẹ, thậm chí yêu cầu chuyển tiền hoặc hẹn gặp trực tiếp. Đây là thời điểm cực kỳ nguy hiểm - trẻ đã bước vào trạng thái “lệ thuộc cảm xúc” mà không còn khả năng phản kháng.

Công an TP. Hà Nội đã từng giải cứu thành công một nữ sinh lớp 9 bị dụ dỗ rời nhà, sau nhiều ngày trò chuyện với một tài khoản mạng tự nhận là "nhà sản xuất âm nhạc" hứa hẹn đào tạo em thành idol. Nạn nhân bị lừa chuyển đến một khách sạn, nơi các đối tượng có ý định lạm dụng tình dục và quay clip nhạy cảm để tống tiền. Đáng nói, cha mẹ em không hề hay biết, vì em dùng tài khoản mạng thứ hai giấu kín.

Vấn đề không nằm ở khả năng sử dụng công nghệ của trẻ, mà ở sự non nớt trong nhận thức xã hội và thiếu kỹ năng phản xạ nguy hiểm. Trẻ tuy rành mạng, nhưng lại thiếu khả năng phân biệt đâu là người tốt, đâu là vai diễn do tội phạm dựng nên. Trong khi đó, kỹ năng kiểm chứng thông tin, phân tích động cơ, tự bảo vệ mình - vốn là thứ phải được trang bị từ gia đình và nhà trường lại gần như bị bỏ ngỏ. Vì thế, dù được gọi là “thế hệ số”, nhiều em vẫn ngây thơ như con thuyền nhỏ trôi giữa đại dương mạng đầy cạm bẫy. Khi nhu cầu được yêu thương, chia sẻ không được đáp ứng trong đời thực, các em càng dễ rơi vào bẫy ngọt ngào ảo - nơi nụ cười thân thiện kia có thể là chiếc mặt nạ của tội phạm.

DẤU HIỆU ĐIỂN HÌNH CHO THẤY TRẺ ĐANG BỊ "THAO TÚNG"

Ông có thể chia sẻ những dấu hiệu điển hình cho thấy một đứa trẻ có nguy cơ hoặc đang bị dụ dỗ rời khỏi gia đình với mục đích xấu?

Thượng tá, Tiến sĩ Đào Trung Hiếu: Đây là câu hỏi rất quan trọng với các bậc phụ huynh. Dưới góc nhìn chuyên môn, có một số biểu hiện cho thấy trẻ đang bị xâm nhập tư tưởng, thao túng hành vi, như: Trẻ bỗng dưng thay đổi thói quen, thường xuyên ôm điện thoại, chat với người lạ nhưng lại không muốn cho người lớn xem nội dung; có biểu hiện giữ bí mật thái quá, hay khóa màn hình khi có người lại gần, sử dụng nick ảo hoặc tài khoản riêng không ai biết; tự dưng có tiền tiêu, quà tặng, vật dụng đắt tiền mà không rõ nguồn gốc; thay đổi cảm xúc thất thường, có biểu hiện lo lắng, mất ngủ, hoặc đôi khi là hưng phấn thái quá mà không rõ lý do.

Một số trường hợp, trẻ viết nhật ký về kế hoạch “bỏ nhà đi bụi”, “gặp người bạn trên mạng” hoặc nói bóng gió về việc “sống tự do”...

Đặc biệt, nếu cha mẹ phát hiện trẻ tìm hiểu cách thuê xe, đặt phòng khách sạn, mua vé tàu/xe, thì đó là dấu hiệu nguy hiểm cần lập tức can thiệp.

Thực tế cho thấy nhiều trẻ thiếu kỹ năng tự bảo vệ và không được người lớn định hướng đầy đủ. Theo ông, điều này ảnh hưởng ra sao đến khả năng đề kháng của trẻ trước các thủ đoạn dụ dỗ qua mạng?

Thượng tá, Tiến sĩ Đào Trung Hiếu: Việc thiếu kỹ năng tự bảo vệ là nguyên nhân gốc rễ khiến trẻ dễ trở thành “con mồi” của các đối tượng xấu. Nếu coi internet là “một khu rừng”, thì kỹ năng số chính là “vũ khí sinh tồn”. Khi các em không biết cách phân biệt thật - giả, không biết nói “không”, không hiểu quyền riêng tư hay các quy tắc giao tiếp an toàn, các em sẽ trở nên cực kỳ dễ tổn thương.

Một khảo sát của Unicef Việt Nam năm 2023 cho thấy: có đến 54% trẻ em sử dụng mạng xã hội không biết thiết lập quyền riêng tư cá nhân và hơn 40% chưa từng được dạy cách ứng xử khi bị nhắn tin gạ gẫm, đe dọa. Những con số ấy phần nào cho thấy trẻ em Việt Nam đang bước vào không gian mạng với sự trần trụi, non nớt và không một lớp “áo giáp” bảo vệ nào.

Tôi cho rằng, việc trang bị kỹ năng số cần được coi trọng như giáo dục đạo đức - thậm chí phải coi là một “môn học bắt buộc” trong chương trình học hoặc trong các hoạt động ngoại khóa của nhà trường.

Hiện nay, việc thiếu kiểm soát nội dung và tài khoản trên các nền tảng mạng xã hội đang tạo điều kiện như thế nào cho hành vi phạm tội nhắm đến trẻ em nảy sinh và phát triển? Theo ông, cần có chính sách kiểm soát nội dung và tài khoản liên quan đến trẻ em trên mạng xã hội như thế nào?

Thượng tá, Tiến sĩ Đào Trung Hiếu: Việc quản lý mạng xã hội hiện nay còn khá lỏng lẻo. Trẻ em dễ dàng tạo tài khoản giả, kết bạn với người lạ, truy cập nội dung độc hại mà không có bất cứ hàng rào nào. Chúng ta đang đối mặt với một “hệ sinh thái số tự phát”, nơi kẻ xấu có thể vô danh tính và vô trách nhiệm, nhưng lại tác động mạnh đến tâm lý và hành vi của trẻ. Không ít nền tảng mạng xã hội như TikTok, Facebook, Telegram… đã trở thành nơi ẩn náu của các nhóm ấu dâm, buôn người, lừa đảo.

Tôi đề nghị triển khai một số chính sách, giải pháp như sau:

Một là, các nền tảng cần áp dụng xác minh danh tính thật với người dùng dưới 18 tuổi;

Hai là, có công cụ kiểm soát nội dung phù hợp lứa tuổi khi truy cập từ tài khoản trẻ em;

Ba là, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch nên xây dựng bộ quy tắc ứng xử và khung kiểm duyệt nội dung bảo vệ trẻ em, tương tự như những quy định của Liên minh châu Âu (EU).

Bốn là, khuyến khích các tổ chức công nghệ trong nước xây dựng mạng xã hội “thân thiện với trẻ”, có cơ chế báo cáo và kiểm soát nội dung linh hoạt.

Bắt cóc thời đại số không còn là câu chuyện của dây trói và băng keo, mà là sự thao túng tâm trí. Muốn bảo vệ con trẻ, không thể chỉ khóa cửa nhà, mà phải khóa cả cánh cổng vô hình từ mạng xã hội bằng giáo dục, công nghệ và luật pháp. Gia đình, nhà trường, cơ quan chức năng và các nền tảng công nghệ cần ngồi lại với nhau, bởi nếu không hành động kịp thời, chúng ta sẽ để mất nhiều đứa trẻ - không phải ngoài đường, mà ngay trong phòng ngủ.

Trân trọng cảm ơn ông!