Chăm sóc thay thế trong môi trường gia đình cho trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt và khuyến nghị cho Việt Nam

Trẻ em cần nhiều hơn sự chăm sóc về thể chất

Công ước quốc tế về Quyền trẻ em, một trong những văn kiện quan trọng nhất về quyền con người đã khẳng định vai trò và ý nghĩa quan trọng của gia đình đối với trẻ em trong phần tuyên bố mở đầu. Gia đình là đơn vị xã hội cơ bản và là môi trường tự nhiên cho sự phát triển và hạnh phúc của mọi thành viên, đặc biệt là trẻ em. Quyền được nuôi dưỡng, chăm sóc bởi gia đình của trẻ em được nhắc lại nhiều lần, xuyên suốt trong 54 quyền của Công ước quốc tế về Quyền trẻ em. Đặc biệt, nội dung về gia đình được nhắc đến tại điều 5, điều 9, điều 18 và điều 20.

Tuy nhiên, không phải mọi trẻ em đều được nuôi dưỡng và lớn lên trong môi trường gia đình. Nhiều em mất đi sự chăm sóc từ cha mẹ do những nguyên nhân như mồ côi, bỏ rơi, bạo lực gia đình, chiến tranh, thiên tai hoặc nghèo đói. Những hoàn cảnh đặc biệt này khiến nhiều trẻ phải chuyển về sống tại các cơ sở nuôi dưỡng tập trung, nơi không ít em dành cả thời thơ ấu tại các cơ sở này. Đây thực sự là một vấn đề toàn cầu. Ước tính khoảng 8 triệu trẻ em đang sống trong các cơ sở nuôi dưỡng tập trung trên toàn thế giới.

“Sự chăm sóc liên tục và tràn đầy yêu thương là yếu tố quan trọng nhất để hình thành trong trẻ cảm giác an toàn vững chắc” - John Bowlby - nhà tâm lý học và bác sĩ tâm thần người Anh chia sẻ.

Trẻ em cần nhiều hơn sự chăm sóc về thể chất. Cuộc sống hàng ngày với những sinh hoạt cùng gia đình, sự quan tâm cá nhân và tương tác với môi trường xung quanh đóng vai trò thiết yếu đối với sự phát triển của trẻ em mà cơ sở nuôi dưỡng tập trung khó có thể thay thế được. Và chỉ có gia đình mới có thể đáp ứng những nhu cầu vô hình nhưng mang ý nghĩa theo suốt cuộc đời của trẻ như tình yêu thương, sự gắn bó, căn tính và những hạt giống kiên cường để các em vượt qua được mọi đổi thay trong cuộc sống. Vì vậy, khi trẻ em không thể sống cùng cha mẹ ruột thịt, chăm sóc thay thế trong môi trường gia đình là một lựa chọn được ưu tiên, với các hình thức như chăm sóc bởi họ hàng người thân thích và chăm sóc bởi các cá nhân, gia đình không thân thích, những người sẵn sàng mở rộng cửa và trái tim để nhận nuôi trẻ tại gia đình mình.

Tại Trung Quốc, rất nhiều người dân của một ngôi làng thuộc tỉnh Vân Nam đã mở rộng cửa nhận chăm sóc trẻ em có nhu cầu đặc biệt như trẻ với hội chứng Down, trẻ bại não, trẻ khuyết tật vận động. Có những khó khăn ban đầu nhưng cuộc đời của các em đã thay đổi hoàn toàn và rất nhiều em đã lớn lên thành công với những gắn bó đầy yêu thương với gia đình thực sự mà các em có thể dựa vào.

Kinh nghiệm cho Việt Nam

Mọi trẻ em đều có quyền được sống trong môi trường gia đình. Để quyền này trở thành hiện thực, các quốc gia cần xây dựng lộ trình rõ ràng nhằm ưu tiên hình thức chăm sóc thay thế dựa vào gia đình. Điều này đòi hỏi phải có hệ thống pháp luật và chính sách cụ thể, cùng với các tiêu chuẩn tối thiểu về chăm sóc và hướng dẫn thực hành, nhằm bảo đảm quyền, phúc lợi và lợi ích tốt nhất cho trẻ em.

Tại Việt Nam, Care for Children là tổ chức duy nhất triển khai thực hiện chăm sóc thay thế trong môi trường gia đình. Với kinh nghiệm hơn 25 năm hợp tác với chính phủ của các quốc gia, Care for Children đã tư vấn chiến lược, hỗ trợ triển khai và đưa hơn 1 triệu trẻ em sống tại trung tâm bảo trợ/cơ sở nuôi dưỡng tập trung tại Trung Quốc và các quốc gia trong khu vực châu Á như Thái Lan và Campuchia về với gia đình. Mô hình thành công nhờ tập trung vào các hợp phần tạo thuận cho hệ thống chăm sóc thay thế như sau:

Thứ nhất, xây dựng quy trình và hướng dẫn triển khai chăm sóc thay thế trong môi trường gia đình: Trẻ em cần được chăm sóc trong thay thế dựa trên nguyên tắc cần thiết và phù hợp. Quy trình chăm sóc cơ bản gồm các bước: Tìm kiếm và đánh giá gia đình đủ điều kiện; Đánh giá nhu cầu phát triển của trẻ, xây dựng kế hoạch chăm sóc và câu chuyện cuộc đời cho trẻ em; Ghép trẻ và chuẩn bị cho việc chuyển trẻ về sống với gia đình phù hợp; Cung cấp dịch vụ hỗ trợ, theo dõi và giám sát. Trong đó việc tìm được gia đình phù hợp và lập kế hoạch chăm sóc đóng vai trò then chốt để đảm bảo sự ổn định của việc chăm sóc thay thế.

Thứ hai, chương trình đào tạo cốt lõi và chuyên sâu về chăm sóc thay thế trong môi trường gia đình nhằm trang bị kiến thức, kỹ năng cho các nhân viên xã hội và cán bộ triển khai theo từng bước để đảm bảo quyền, lợi ích tốt nhất cho trẻ em. Các cán bộ sau khoá tập huấn nguồn sẽ đủ năng lực để đào tạo lại tại địa phương. Care for Children đã đào tạo hơn 9.000 cán bộ công tác trong lĩnh vực bảo vệ trẻ em và các cơ sở nuôi dưỡng tập trung tại Trung Quốc, Thái Lan, Campuchia và Việt Nam để triển khai chăm sóc thay thế hiệu quả.

Thứ ba, chuẩn bị cho trẻ em và gia đình nhận chăm sóc thay thế để đảm bảo trẻ em được chăm sóc trong môi trường gia đình an toàn, ổn định và yêu thương. Các hướng dẫn, tiếp cận toàn diện để kiến tạo môi trường sống gắn bó, ấm áp giúp trẻ hoà nhập, thích nghi tốt. Đồng thời, gia đình cũng được chuẩn bị kỹ năng, thông tin về các dịch vụ hỗ trợ gia đình chăm sóc thay thế đảm bảo quyền lợi của người nhận chăm sóc. Một số nội dung đào tạo cơ bản cho cha mẹ bao gồm: Mô hình nền tảng an toàn, làm cha mẹ tích cực; Thuyết gắn bó; Xây dựng câu chuyện cuộc đời; Đảm bảo an toàn cho trẻ và Hỗ trợ trẻ qua các giai đoạn phát triển.

Gia đình là nơi cuộc sống bắt đầu và là nơi tình yêu không bao giờ kết thúc. Và bạn có thể giúp trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt bằng cách trở thành cha mẹ chăm sóc thay thế, mang đến một gia đình yêu thương, an toàn và ổn định cho trẻ em Việt Nam. 

Thứ tư, hỗ trợ, đồng hành và giám sát việc chăm sóc thay thế giúp giảm tỉ lệ bất ổn hoặc chấm dứt sớm quá trình nhận chăm sóc thay thế. Nghiên cứu về mô hình chăm sóc thay thế triển khai tại Trung Quốc cho thấy, việc xây dựng mạng lưới người chăm sóc thay thế, tổ chức các buổi tư vấn, hướng dẫn và hỗ trợ tâm lý rất hiệu quả với tỉ lệ ít hơn 3% xảy ra vấn đề trong quá trình chăm sóc. Việc ghi nhận tấm lòng của người chăm sóc giúp họ cảm thấy được trân trọng, tăng khả năng lan toả và số lượng người đăng ký nhận chăm sóc.

Thứ năm, tối ưu hóa nguồn lực từ các cơ sở bảo trợ. Khi trẻ được chuyển về sống với gia đình tại cộng đồng, việc huy động nguồn lực từ các cơ sở bảo trợ là vô cùng cần thiết bởi họ nắm giữ những kinh nghiệm quý báu về làm việc với trẻ em và là người hỗ trợ hiệu quả cho các cán bộ tại cộng đồng. Các cơ sở sẽ có thêm chức năng cung cấp dịch vụ trở thành các trung tâm trọng điểm cung cấp kiến thức và/hoặc trung tâm nguồn lực cộng đồng về chăm sóc thay thế.

Trên thế giới, những câu chuyện tích cực về việc chuyển đổi hệ thống chăm sóc thay thế ưu tiên, chăm sóc dựa vào gia đình đã chứng minh việc cải cách với chiến lược phi tập trung hoá để mọi trẻ em về sống trong gia đình là hoàn toàn khả thi với những lợi ích lâu dài về mọi mặt cho trẻ em và xã hội. Các gia đình nhận chăm sóc thay thế trẻ em cảm thấy việc chăm sóc trẻ là một hành trình đầy ý nghĩa và nhân văn, không chỉ mang đến cho trẻ một mái ấm mà còn mang lại nhiều niềm vui, tình cảm ấm áp cho cả gia đình.

Tại Việt Nam, Chính phủ đã ban hành các văn bản pháp luật, chính sách, thông tư và gần đây nhất là Quyết định 1591/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ về Chương trình chăm sóc trẻ mồ côi nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho việc triển khai chăm sóc thay thế. Với lịch sử hợp tác lâu dài và quan hệ đối tác tích cực giữa Care for Children và Việt Nam, tin rằng, mô hình sẽ thành công và được nhân rộng trên toàn quốc, để trẻ em Việt Nam có một tuổi thơ an toàn, hạnh phúc với gia đình yêu thương.