Giáo dục giới tính: Không phải vẽ đường cho hươu chạy, mà là mở đường để con an toàn

Tuổi dậy thì luôn là dấu mốc quan trọng, nơi trẻ vừa tò mò khám phá bản thân, vừa cần cha mẹ bên cạnh dẫn dắt đúng cách. Với mong muốn hỗ trợ phụ huynh hiểu con hơn và tự tin trò chuyện cùng con, Tạp chí Trẻ em Việt Nam đã có cuộc trò chuyện cùng Thạc sĩ Tâm lý học Phương Thuý, Tiến sĩ Đo lường Đánh giá trong Giáo dục để phân tích những rủi ro trẻ có thể gặp và cách cha mẹ mở lời để con dám chia sẻ, dám tìm đến người lớn khi cần hỗ trợ.

PV: Thưa chuyên gia, ở lứa tuổi vị thành niên, nhiều em tò mò, muốn khám phá bản thân và các mối quan hệ. Tuy nhiên, nếu không được định hướng đúng đắn, điều này có thể dẫn đến hậu quả đáng tiếc nào? 

ThS. Phương Thuý: Tuổi vị thành niên là giai đoạn rất đặc biệt trong quá trình phát triển của mỗi người, khi trẻ phải đối mặt với hàng loạt thay đổi về cơ thể, cảm xúc và cách nhìn nhận thế giới xung quanh. Ở lứa tuổi này, sự tò mò và mong muốn khám phá bản thân hay các mối quan hệ là điều hoàn toàn bình thường. 

Đó là một phần tất yếu của hành trình trưởng thành. Tuy nhiên, nếu không được định hướng kịp thời và đúng cách, sự tò mò ấy có thể đưa các em đến với những nguồn thông tin sai lệch, những hành động thiếu hiểu biết hoặc bị tác động tiêu cực bởi mạng xã hội và bạn bè cùng trang lứa.

Những hệ quả có thể nảy sinh từ việc thiếu kiến thức rất đa dạng và đôi khi để lại hậu quả nặng nề. Một số em có thể rơi vào tình trạng mang thai ngoài ý muốn, gây gián đoạn việc học và ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe lẫn tương lai. Một số khác có thể phải đối mặt với nguy cơ mắc các bệnh lây truyền qua đường tình dục do không biết cách tự bảo vệ mình. 

Bên cạnh đó, tổn thương tâm lý như mặc cảm, lo lắng hay trầm cảm cũng dễ xuất hiện khi trẻ không có sự thấu hiểu và hỗ trợ từ gia đình hoặc nhà trường. Ở mức độ sâu hơn, việc thiếu định hướng còn ảnh hưởng đến sự phát triển nhân cách và cách trẻ xây dựng các mối quan hệ, nhất là khi các em hình thành nhận thức sai lệch về tình cảm, tình dục và trách nhiệm.

Chính vì vậy, giáo dục giới tính và sức khỏe sinh sản cho trẻ vị thành niên cần được thực hiện sớm, đúng cách và phù hợp với từng độ tuổi. Khi được cung cấp những kiến thức chính xác, thái độ đúng đắn và kỹ năng cần thiết, trẻ sẽ biết cách bảo vệ mình, hiểu rõ giá trị của các mối quan hệ lành mạnh và trở nên có trách nhiệm hơn với bản thân cũng như với người khác.

PV: Nhiều phụ huynh vẫn còn ngại nói về sức khỏe sinh sản, tình yêu hay tình dục vì cho rằng “nói ra sẽ làm con tò mò hơn”. Chuyên gia nghĩ sao về quan điểm này, và cha mẹ nên bắt đầu cuộc trò chuyện nhạy cảm này như thế nào cho tự nhiên, phù hợp? 

ThS. Phương Thuý: Nhiều phụ huynh vẫn lo ngại rằng việc nói với con về sức khỏe sinh sản, tình yêu hay tình dục sẽ khiến trẻ tò mò hơn, thậm chí là “vẽ đường cho hươu chạy”. Đây là một quan niệm sai lầm nhưng lại khá phổ biến mà tôi thường gặp trong quá trình tư vấn. Trên thực tế, các nghiên cứu quốc tế đã khẳng định điều ngược lại. Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) và UNESCO, giáo dục sức khỏe sinh sản toàn diện không làm gia tăng hành vi tình dục ở thanh thiếu niên. Ngược lại, những trẻ được cha mẹ trao đổi cởi mở, trung thực và phù hợp với độ tuổi thường có nhận thức đúng đắn hơn, biết cách bảo vệ bản thân và hạn chế được các hành vi rủi ro.

Vì vậy, thay vì sợ rằng “nói ra làm con tò mò”, cha mẹ cần coi đây là một phần thiết yếu của giáo dục giới tính, cũng chính là giáo dục kỹ năng sống. Bởi nếu cha mẹ im lặng, sự tò mò ở trẻ vẫn tồn tại, và lúc đó các em sẽ đi tìm lời giải từ những nguồn thiếu kiểm chứng: mạng xã hội với vô số thông tin lệch lạc, bạn bè đồng trang lứa vốn cũng chưa hiểu đúng, phim ảnh và nội dung người lớn dễ gây méo mó nhận thức, hoặc thậm chí là từ những trải nghiệm thực tế không an toàn.

Tôi thường khuyên phụ huynh hãy thay đổi cách tiếp cận. Giáo dục giới tính không phải là “một cuộc nói chuyện lớn”, mà là chuỗi những cuộc trao đổi nhỏ, tự nhiên, diễn ra theo từng giai đoạn phát triển của con. 

Cha mẹ có thể bắt đầu khi con đặt câu hỏi, hoặc chọn những lúc hai bên thoải mái, chẳng hạn sau một bộ phim, buổi đi chơi cuối tuần hay trong những khoảnh khắc sinh hoạt thường ngày. Điều quan trọng là sử dụng ngôn ngữ đơn giản, trung lập, không né tránh hay khiến trẻ cảm thấy xấu hổ. 

Câu trả lời cần vừa đủ với độ tuổi: trẻ nhỏ không cần quá nhiều chi tiết, nhưng trẻ lớn thì cần sự thẳng thắn và chính xác. Hãy lắng nghe nhiều hơn, khuyến khích con hỏi và thể hiện rằng cha mẹ luôn sẵn sàng chia sẻ, không phán xét.

Trên hết, cha mẹ cần xây dựng cho con một không gian an toàn – nơi các em tin rằng bất cứ khi nào gặp khó khăn hay thắc mắc, mình đều có thể tìm đến cha mẹ để được hỗ trợ, thay vì tự xoay sở một cách đầy rủi ro.

Nói một cách giản dị, giáo dục giới tính không phải là “khơi gợi sự tò mò”, mà là “thắp sáng hiểu biết”: giúp trẻ có kiến thức, thái độ và kỹ năng để sống an toàn, tôn trọng bản thân và biết cách bảo vệ mình trong các mối quan hệ.

PV: Có nhiều trường hợp trẻ vị thành niên mang thai ngoài ý muốn, hoặc bị xâm hại nhưng không dám nói ra. Theo chuyên gia, cha mẹ và nhà trường cần làm gì để xây dựng cho trẻ sự tin cậy, để con dám chia sẻ và biết tìm đến người lớn khi cần giúp đỡ? 

ThS. Phương Thuý: Thực tế cho thấy, nhiều bi kịch xảy ra không phải vì chúng ta thiếu giải pháp, mà bởi trẻ em sợ hãi, xấu hổ và không biết tìm đến ai. Lòng tin không thể xuất hiện trong ngày một ngày hai,  đó là một hành trình dài hơi, đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa gia đình và nhà trường.

Vậy vì sao trẻ lại không dám nói ra? Bởi các em phải đối mặt với vô số rào cản tâm lý: nỗi sợ bị trách mắng, bị phán xét; cảm giác tội lỗi, xấu hổ; bị đe dọa, kiểm soát; hay lo lắng về những hậu quả như bị đuổi học, ảnh hưởng danh dự gia đình, bị cộng đồng kỳ thị… Những áp lực vô hình ấy khiến trẻ thu mình lại, dù đang thật sự cần giúp đỡ.

Để trẻ dám chia sẻ và biết tìm đến người lớn khi gặp nguy hiểm, cha mẹ và nhà trường cần cùng nhau xây dựng nền tảng tin cậy vững chắc. Trước hết, cha mẹ nên trò chuyện cởi mở và tự nhiên với con về cảm xúc, mối quan hệ và giới tính, những chủ đề mà chúng ta thường né tránh. Hãy lắng nghe con bằng sự tôn trọng, không phán xét, và khích lệ con nói ra suy nghĩ của mình. Khi cảm thấy được thấu hiểu, trẻ sẽ dễ mở lòng hơn.

Bên cạnh đó, trẻ cần được trang bị kiến thức và kỹ năng tự bảo vệ ngay từ nhỏ: nhận biết hành vi xâm hại, quyền được nói “không”, và cách tìm đến người lớn tin cậy khi cần hỗ trợ.

Ở phía nhà trường, việc xây dựng một hệ thống hỗ trợ rõ ràng là vô cùng quan trọng: đội ngũ giáo viên, chuyên viên tâm lý, các kênh báo cáo bảo mật và quy trình can thiệp khi phát hiện rủi ro. Giáo viên cần được tập huấn để nhận diện dấu hiệu tổn thương và phản ứng phù hợp, giúp học sinh yên tâm rằng các em luôn có nơi để chia sẻ.

Trên tất cả, sự tin cậy được bồi đắp từ những điều giản dị mỗi ngày, từ cách người lớn kiên nhẫn, lắng nghe và đồng hành cùng trẻ. Khi được yêu thương và bảo vệ đúng cách, trẻ sẽ đủ dũng khí để nói ra điều mình đang trải qua, và từ đó tránh được những nguy cơ có thể gây tổn hại đến tương lai của các em.

Xin cảm ơn chuyên gia vì những chia sẻ trên!