Gia đình, nhà trường và xã hội: Tam giác vàng bảo vệ trẻ vị thành niên

Về vấn đề này, Tạp chí Trẻ em Việt Nam đã có cuộc trao đổi với Bác sĩ Mai Xuân Phương, nguyên Phó Vụ trưởng Vụ Truyền thông & Giáo dục, Tổng cục Dân số (nay là Cục Dân số, Bộ Y tế) để ghi nhận nhiều góc nhìn đáng chú ý về vai trò của “tam giác vàng” gia đình, nhà trường và xã hội trong việc bảo vệ sức khỏe vị thành niên; tầm quan trọng của việc khuyến khích trẻ tham gia hoạt động ngoại khóa, rèn luyện lối sống lành mạnh; cũng như những kỹ năng cha mẹ cần trang bị để đồng hành cùng con ở giai đoạn nhạy cảm của tuổi dậy thì.

PV: Thưa ông, thời gian gần đây, tình trạng mang thai ngoài ý muốn và quan hệ tình dục sớm ở vị thành niên đang có xu hướng gia tăng. Từ góc nhìn của người từng làm công tác dân số, ông đánh giá như thế nào về bức tranh sức khỏe vị thành niên hiện nay và đâu là những nguyên nhân chính dẫn đến “lỗ hổng” trong giáo dục sức khỏe sinh sản ở giới trẻ hiện nay?

BS. Mai Xuân Phương: Trong những năm gần đây, thế hệ trẻ năng động, cởi mở hơn và tiếp xúc với Internet từ rất sớm. Tuy nhiên, việc dễ dàng tiếp cận thông tin không đồng nghĩa với việc các em hiểu đúng. Phần lớn thanh thiếu niên tìm hiểu về tình dục qua mạng xã hội, nơi thông tin thiếu kiểm chứng xuất hiện dày đặc. 

Trong khi đó, sự định hướng từ gia đình và nhà trường lại chưa đủ mạnh, khiến các em dễ bị dẫn dắt bởi những nội dung lệch chuẩn và hành vi thiếu an toàn. Nhiều trường hợp mang thai ngoài ý muốn buộc phải bỏ học giữa chừng, đối mặt với áp lực tâm lý nặng nề và bị gián đoạn tương lai học tập, nghề nghiệp cũng như cuộc sống sau này.

“Lỗ hổng” trong giáo dục sức khỏe sinh sản xuất phát từ nhiều nguyên nhân. Trước hết, giáo dục giới tính ở trường học chưa được triển khai như một nội dung chính thống, hệ thống và nhất quán. Kiến thức thường chỉ được lồng ghép vào các môn học hay hoạt động ngoại khóa, thiếu tính thực tế và chưa thật sự phù hợp với tâm lý từng giai đoạn phát triển của học sinh. 

Bên cạnh đó, không ít phụ huynh vẫn coi đây là vấn đề nhạy cảm, ngại đề cập hoặc né tránh trò chuyện với con, khiến trẻ phải tự tìm câu trả lời từ những nguồn thông tin không an toàn. Sự phát triển mạnh mẽ của truyền thông xã hội cũng khiến trẻ dễ tiếp xúc với lối sống buông thả hoặc thông điệp sai lệch, trong khi nguồn thông tin khoa học, gần gũi và đáng tin cậy lại chưa đủ phổ biến. Ngoài ra, nhiều em còn thiếu các điểm tư vấn hoặc dịch vụ thân thiện dành riêng cho vị thành niên; thậm chí khi gặp vấn đề, các em cũng ngần ngại tìm đến cơ sở y tế vì sợ bị đánh giá hoặc phán xét.

Tựu trung lại, giáo dục sức khỏe sinh sản cho vị thành niên không chỉ dừng lại ở việc truyền đạt kiến thức về giới tính, mà còn nhằm giúp các em biết yêu thương bản thân, tôn trọng người khác và có trách nhiệm với hành vi của mình. Nếu người lớn chậm một bước, xã hội sẽ phải trả giá bằng những hệ lụy kéo dài liên quan đến sức khỏe, tâm lý và tương lai của chính thế hệ trẻ.

PV: Nhiều phụ huynh vẫn e ngại khi nói về vấn đề giới tính hoặc dậy thì với con, sợ “vẽ đường cho hươu chạy”. Theo ông, điều này có phải là một rào cản lớn khiến trẻ thiếu hiểu biết, dễ gặp rủi ro về sức khỏe sinh sản? Cha mẹ nên bắt đầu những cuộc trò chuyện “khó nói” này như thế nào để vừa tự nhiên, vừa mang lại hiệu quả giáo dục tích cực?

BS. Mai Xuân Phương: Nhiều bậc cha mẹ Việt Nam vẫn giữ tâm lý “ngại nói, sợ nói hoặc né tránh” khi đề cập đến vấn đề giới tính, cho rằng đó là chuyện nhạy cảm và việc nói ra chẳng khác nào “vẽ đường cho hươu chạy”. Nhưng thực tế cho thấy, dù có nói hay không thì “con hươu vẫn chạy”, chỉ khác ở chỗ khi phải tự tìm hiểu trong bóng tối, trẻ dễ tiếp cận nguồn sai lệch, tò mò quá mức và đôi khi phải trả giá bằng những hậu quả không đáng có. 

Rào cản lớn nhất của câu chuyện này xuất phát từ những hiểu lầm mang tính văn hoá và việc người lớn thiếu kỹ năng giao tiếp với con. Không ít phụ huynh chưa từng được trang bị kiến thức về giới tính học đường hoặc vì sự ngượng ngùng nên chọn cách im lặng – trong khi chính sự im lặng đó khiến trẻ thiếu kỹ năng tự bảo vệ, không hiểu rõ ranh giới cá nhân và trách nhiệm trong các mối quan hệ tình cảm.

Quan niệm “nói về giới tính là điều cấm kỵ” cần sớm thay đổi, bởi giáo dục giới tính không phải là hướng dẫn hành vi hay kích thích tò mò, mà là dạy trẻ hiểu về cơ thể mình, biết tôn trọng bản thân và người khác, nhận diện nguy cơ, biết nói “không” khi cần thiết. Đây là một phần quan trọng của giáo dục nhân cách và kỹ năng sống. 

Để bắt đầu những cuộc trò chuyện tưởng khó nói này, cha mẹ có thể nói với con từ sớm bằng ngôn ngữ phù hợp độ tuổi, tận dụng những tình huống tự nhiên như khi con tò mò, xem phim, đọc sách hoặc nghe bạn bè kể chuyện. Điều quan trọng là giữ thái độ cởi mở, không chê cười, không phán xét, để trẻ thấy bố mẹ là nơi an toàn nhất để hỏi về những điều con chưa hiểu. Và nếu phụ huynh chưa tự tin, việc tìm tài liệu, tham gia lớp kỹ năng hoặc nhờ chuyên gia tư vấn là lựa chọn cần thiết.

Khi cha mẹ dám nói, con cái sẽ dám hỏi; khi cha mẹ mở lòng, con sẽ tin tưởng. Và khi những hiểu biết được gieo đúng cách, trẻ sẽ biết tự bước đi trên con đường an toàn, trong sáng và đầy trách nhiệm.

PV: Một số trẻ vị thành niên khi gặp vấn đề tâm lý thường e ngại tìm kiếm sự giúp đỡ. Theo ông, chúng ta cần làm gì để các em dám mở lòng và chủ động tìm đến chuyên gia, thầy cô, hay cha mẹ khi cần thiết?

BS. Mai Xuân Phương: Nhiều em đang phải vật lộn với áp lực học tập, mối quan hệ bạn bè, kỳ vọng của gia đình, những khủng hoảng cảm xúc hay thậm chí là tổn thương tinh thần, nhưng lại chọn im lặng, vì sợ bị phán xét, bị trách móc hoặc đơn giản là cảm thấy người lớn sẽ không hiểu mình. Điều đó cho thấy sự kết nối tâm lý giữa trẻ và người lớn đang bị đứt gãy ở nhiều mức độ khác nhau.

Do đó, người lớn cần học cách lắng nghe mà không phán xét. Trẻ chỉ dám mở lòng khi cảm thấy mình được tôn trọng và an toàn. Vì vậy, cha mẹ, thầy cô phải tạo ra một “vùng an toàn cảm xúc” cho các em: trò chuyện nhẹ nhàng, không dùng lời nặng nề, không áp đặt quan điểm, mà lắng nghe như một người bạn đồng hành. Đôi khi, chỉ một câu hỏi giản dị: “Con kể cho mẹ nghe nhé?” cũng đủ mở ra cánh cửa giúp trẻ giải tỏa điều vốn chất chứa bấy lâu.

Một yếu tố quan trọng khác là việc bồi dưỡng kỹ năng tâm lý, cảm xúc trong trường học. Nhà trường cần tổ chức thường xuyên các hoạt động giúp học sinh hiểu và quản lý cảm xúc, biết cách ứng phó với căng thẳng, cũng như nhận diện thời điểm cần tìm kiếm sự hỗ trợ. Giáo dục tâm lý học đường phải được coi là bộ phận thiết yếu của giáo dục toàn diện, thay vì chỉ là một hoạt động ngoại khóa mang tính tự chọn.

Song song với đó, việc xây dựng các điểm tư vấn thân thiện dành riêng cho trẻ là hết sức cần thiết. Ở các trường học, trung tâm y tế hay tổ chức đoàn, hội, trẻ cần có nơi để gặp gỡ những chuyên gia tâm lý, tư vấn viên hoặc bác sĩ được đào tạo bài bản. Điều quan trọng nhất là đảm bảo tính bí mật và sự tôn trọng quyền riêng tư, để các em cảm thấy mình được tin tưởng và được bảo vệ.

Gia đình – “pháo đài đầu tiên” của mỗi đứa trẻ – cũng cần được củng cố mạnh mẽ hơn. Cha mẹ nên dành thời gian trò chuyện hằng ngày, quan sát sự thay đổi cảm xúc của con, hỏi han bằng sự nhẹ nhàng. Thay vì luôn xoay quanh câu hỏi “Hôm nay con được mấy điểm?”, hãy thử hỏi: “Hôm nay con thấy vui không?” – bởi những câu hỏi như thế mới giúp xây dựng sự gắn kết cảm xúc thật sự.

Muốn trẻ dám mở lòng, trước hết người lớn phải mở lòng với trẻ. Khi cha mẹ, thầy cô và cộng đồng trở thành những người bạn đáng tin cậy, trẻ sẽ tự nhiên tìm đến khi cần được hỗ trợ. Và khi một đứa trẻ đủ can đảm nói ra điều mình đang chịu đựng, đó chính là bước đầu tiên để quá trình chữa lành được bắt đầu.

PV: Bên cạnh giáo dục kiến thức, việc rèn luyện lối sống lành mạnh, tham gia hoạt động ngoại khóa, thể thao, trải nghiệm cộng đồng cũng là yếu tố giúp vị thành niên phát triển toàn diện. Ông đánh giá như thế nào về vai trò của những hoạt động này trong việc hình thành nhân cách và bảo vệ sức khỏe tinh thần cho giới trẻ hiện nay?

BS. Mai Xuân Phương: Đây là một câu hỏi rất thiết thực và phản ánh đúng thực trạng giáo dục hiện nay. Trong nhiều năm làm việc trong lĩnh vực dân số và sức khỏe thanh thiếu niên, tôi nhận ra rằng một bạn trẻ khỏe mạnh, tự tin và có nhân cách tốt không chỉ được hình thành qua những bài học trong lớp, mà còn qua những trải nghiệm thực tế trong cuộc sống.

Trước hết, các hoạt động ngoại khóa đóng vai trò quan trọng trong việc nuôi dưỡng nhân cách và phát triển cảm xúc xã hội. Khi tham gia thể thao, sinh hoạt tập thể, hoạt động tình nguyện hay trải nghiệm cộng đồng, trẻ học được cách sẻ chia, hợp tác, quan tâm và thấu hiểu người khác. Những trải nghiệm này chính là nền tảng xây dựng trí tuệ cảm xúc (EQ), giúp các em ứng xử đúng mực, biết trách nhiệm và sống tích cực hơn.

Bên cạnh đó, duy trì lối sống lành mạnh giống như một “liều vaccine tinh thần” cho tuổi mới lớn. Vận động thường xuyên, ăn uống điều độ, ngủ đủ giấc và tránh xa các thói quen xấu như rượu, thuốc lá hay game bạo lực… giúp trẻ giữ được tâm lý ổn định, giảm căng thẳng, hạn chế rối loạn cảm xúc và nguy cơ trầm cảm. Những kỹ năng tưởng chừng rất đơn giản lại có tác dụng bảo vệ sức khỏe tinh thần mạnh mẽ.

Không thể không nhắc đến vai trò của các trải nghiệm cộng đồng trong việc định hình giá trị sống và lý tưởng của các em. Thông qua các chương trình thiện nguyện, hoạt động bảo vệ môi trường hay trải nghiệm nghề nghiệp, trẻ hiểu hơn giá trị của lao động, của sự cống hiến và học cách trân trọng bản thân. Đây là nền tảng để hình thành lối sống tích cực, có mục tiêu và giàu trách nhiệm.

Điều quan trọng là các hoạt động ngoại khóa cần được gắn kết một cách tự nhiên với giáo dục giới tính và kỹ năng sống. Khi nhà trường, gia đình và các tổ chức đoàn thể chủ động lồng ghép các nội dung về giới, sức khỏe sinh sản, cảm xúc và mối quan hệ vào những hoạt động trải nghiệm, việc giáo dục sẽ trở nên sinh động, dễ hiểu và dễ lan tỏa hơn.

Một tiết học hay chỉ chạm đến trí óc nhưng một hoạt động ý nghĩa lại chạm đến trái tim. Muốn thế hệ trẻ phát triển toàn diện, chúng ta không chỉ dạy chữ, mà còn phải dạy cách sống, cách yêu thương và cách làm người.

Trân trọng cảm ơn ông!