Tuổi thơ thoáng qua khi trò chơi dân gian dần bị lãng quên

Giữ gìn trò chơi dân gian trong đời sống trẻ em

Trò chơi dân gian là một nét đẹp không thể tách rời của văn hóa truyền thống Việt Nam, được lưu truyền qua nhiều thế hệ và gắn bó sâu sắc với tuổi thơ của mỗi đứa trẻ. Những trò chơi không chỉ là phương tiện giải trí mà còn chứa đựng những giá trị thẩm mỹ, giáo dục giúp trẻ em hiểu biết và thêm yêu về truyền thống, lịch sử dân tộc; đồng thời góp phần hình thành nhân cách và bản sắc văn hóa trong mỗi tâm hồn trẻ thơ.

PGS.TS Nguyễn Văn Huy - nguyên Giám đốc Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam khi chia sẻ với Báo Pháp luật, ông nhận định: “Trò chơi dân gian không chỉ giúp tâm hồn trẻ trong sáng, giúp trẻ phát triển khả năng tư duy, sáng tạo, sự khéo léo mà còn giúp các em hiểu về tình bạn, tình yêu gia đình, quê hương, đất nước. Các trò chơi dân gian ở nước ta thường đơn giản, không cầu kỳ nhưng lại có ý nghĩa sâu sắc”. 

Một trong những nét đẹp của trò chơi dân gian là sự đơn giản nhưng mang tính tập thể, khuyến khích các em tương tác với nhau và cùng chia sẻ niềm vui. Bên cạnh đó, các em học được kỹ năng làm việc nhóm, cách giao tiếp và phát triển sự sáng tạo khi ứng biến với luật chơi. Các trò chơi này cũng thúc đẩy sự phát triển về thể chất và tinh thần cho trẻ, giúp trẻ thư giãn và thoải mái sau những lúc căng thẳng.

Không chỉ vậy, trò chơi dân gian giúp trẻ em tiếp cận với các giá trị văn hóa dân tộc, góp phần bảo tồn những truyền thống quý báu vốn có. Mỗi trò chơi như một câu chuyện văn hóa, phản ánh đời sống, tín ngưỡng, phong tục tập quán của người Việt qua những thời kỳ và vùng miền khác nhau, mang đến cho các em cơ hội hiểu và trân trọng nguồn cội của mình.

Tuy nhiên, với sự bùng nổ của công nghệ số, các trò chơi dân gian ngày càng ít được trẻ em chú ý và tìm hiểu. Do sự lấn át của các thiết bị giải trí điện tử, các em dành phần lớn thời gian cho “người bạn cảm ứng” -  điện thoại, máy tính bảng, tivi,... khiến phạm vi vui chơi các trò chơi dân gian bị thu hẹp. Nguy cơ mai một các giá trị văn hóa qua các trò chơi dân gian là điều đáng lo ngại bởi chúng làm mất đi một phần ký ức tuổi thơ mang đậm dấu ấn bản sắc dân tộc.

PGS.TS Nguyễn Văn Huy - nguyên Giám đốc Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam cho rằng: “Trẻ em ở một xã hội công nghiệp chỉ quen với máy móc và không có khoảng trống để chơi là một thiệt thòi. Thiệt thòi hơn khi các em không được làm quen và chơi những trò chơi dân gian của thiếu nhi thuở trước - đang ngày càng bị mai một và quên lãng”.

Một phần nguyên nhân là bởi thiếu không gian vui chơi truyền thống, đặc biệt tại các khu đô thị và dân cư tập trung đông đúc. Mật độ xây dựng cao, diện tích đất dành cho các sân chơi truyền thống còn hạn chế. Các khu vui chơi hiện đại, không gian hoạt động dành cho các bộ môn khác như trượt băng, quần vợt,... dành cho trẻ em được chú trọng hơn, tập trung vào các trò chơi giải trí công nghệ được ưu tiên so với không gian cho trò chơi truyền thống.

Ngoài ra, guồng quay cuộc sống bận rộn, nhịp sống hối hả cũng hạn chế các em có cơ hội được vui chơi ngoài trời, tổ chức trò chơi cần sân chơi rộng và đông đủ người tham gia. Sự mất cân bằng trong không gian cho các trò chơi dân gian không chỉ ảnh hưởng đến việc bảo tồn giá trị văn hóa mà còn làm suy giảm sự phát triển toàn diện của trẻ, khi chúng mất đi cơ hội vận động cơ thể, phát triển kỹ năng xã hội và trải nghiệm đời sống tập thể vốn có trong các trò chơi dân gian truyền thống. Khoảng cách ngày càng lớn giữa trẻ em với văn hoá dân gian truyền thống khiến các trò chơi trở nên ngày càng hiếm hoi trong đời sống hàng ngày. Nếu không có sự quan tâm từ nguy cơ mất đi những di sản văn hóa sống động này trong trí nhớ và tâm hồn của trẻ là điều có thể xảy ra sau này. 

Ngoài ra, trẻ em hiện nay có sở thích mới đa dạng như học đàn, hát, vẽ tranh hay chơi piano,... khiến các em dành ít thời gian và hứng thú với các trò chơi dân gian truyền thống. Sự đa dạng trong các hoạt động giải trí và học tập khiến trẻ em ngày càng có xu hướng lựa chọn những sở thích phù hợp với cá tính, môi trường sống và xu hướng xã hội hiện đại, từ đó giảm dần sự quan tâm đến các trò chơi dân gian vốn đòi hỏi nhiều không gian vận động và sự tập thể. Do đó, các trò chơi dân gian đang đối mặt với nguy cơ bị mai một khi không còn là lựa chọn ưu tiên của nhiều trẻ em ngày nay.

Giữ trò chơi dân gian – Giữ hồn Việt trong đời sống trẻ thơ

Khi đang cố vấn cho một số dự án của người trẻ có hy vọng làm sống lại và sáng tạo từ trò chơi dân gian, PGS.TS Nguyễn Quang Huy (Nguyên Giám đốc Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam) có chia sẻ với phóng viên của Tạp chí Ngày nay về nỗi lòng của mình: “Trong bối cảnh thời đại, khi chúng ta đang ở trong thời kỳ bùng nổ công nghệ thông tin, kỹ thuật số, vậy phải áp dụng, sáng tạo thế nào để các trò chơi dân gian gắn liền với công nghệ. Tại sao khi giới trẻ yêu thích chơi game mà chúng ta lại không đưa các trò chơi dân gian của Việt Nam lên môi trường này. Đây là bài toán đặt ra cho những nhà công nghệ cùng những nhà di sản văn hóa”.

Câu nói ấy là một lời nhắc nhở sâu sắc về trách nhiệm của mỗi chúng ta trong việc gìn giữ và phát huy những giá trị văn hoá tốt đẹp, đặc biệt là trong đời sống hiện đại, khi các giá trị truyền thống đang dần bị mai một. Việc phát huy nét đẹp dân gian trong đời sống trẻ thơ, đặc biệt là giữ gìn và phát triển các trò chơi dân gian là một nhiệm vụ quan trọng nhằm giữ gìn hồn Việt và truyền thống văn hóa cho thế hệ tương lai. Trong đó, gia đình và nhà trường đóng vai trò then chốt, không thể thiếu trong việc duy trì và lan tỏa những giá trị tốt đẹp ấy. 

Trước hết, gia đình là môi trường giáo dục đầu tiên và quan trọng nhất. Việc phát huy trò chơi dân gian thông qua việc khuyến khích cha mẹ dành thời gian chơi cùng con những trò chơi truyền thống như: nhảy dây, ô ăn quan, rồng rắn lên mây, bịt mắt bắt dê,... Qua đó, các em không chỉ được tiếp xúc với văn hóa truyền thống mà còn tăng cường tình cảm gắn bó giữa các thành viên trong gia đình. Cha mẹ cần dạy hiểu những trò chơi dân gian bằng cách kể cho con nghe về nguồn gốc, ý nghĩa của trò chơi, đồng thời tạo điều kiện thuận lợi như không gian chơi an toàn, vật dụng truyền thống cho trẻ trải nghiệm.

Bên cạnh đó, gia đình cần xây dựng quy tắc hạn chế sử dụng thiết bị điện tử để trẻ có thêm thời gian cho các hoạt động chơi ngoài trời, đặc biệt là các trò chơi dân gian. Việc cùng con tham gia chơi và hướng dẫn chi tiết sẽ giúp trẻ thêm yêu quý và hiểu sâu sắc hơn về giá trị của trò chơi dân gian, từ đó hình thành thói quen chơi các trò chơi truyền thống một cách tự nhiên.

Việc đưa trò chơi dân gian vào chương trình giáo dục ngoại khóa là phương pháp hiệu quả để giúp học sinh tiếp xúc và trải nghiệm văn hóa truyền thống. Nhà trường cần tổ chức các hoạt động, sự kiện như ngày hội trò chơi dân gian, giải thi đấu các trò chơi truyền thống nhằm kích thích sự hào hứng, sáng tạo và tính cạnh tranh lành mạnh của học sinh.

Bên cạnh đó, cần có chính sách hỗ trợ về kinh phí, khuyến khích sự đóng góp của các câu lạc bộ, nhóm học sinh bảo tồn tồn tại, lan tỏa các trò chơi dân gian. Trong nhà trường, giáo dục về trò chơi dân gian phải được tích hợp, tạo điều kiện cho trẻ trải nghiệm trực tiếp thay vì chỉ học lý thuyết, từ đó kết nối các thế hệ và phát huy tính sáng tạo, vận động cho trẻ

Ngoài ra, ứng dụng công nghệ hiện đại như phát triển các ứng dụng, trò chơi giáo dục về trò chơi dân gian như là: ô ăn quan, rồng rắn lên mây… cũng là một hướng đi hiệu quả để thu hút sự quan tâm của trẻ em trong thời đại số, giúp các trò chơi vừa được bảo tồn vừa tiếp cận dễ dàng hơn thế hệ trẻ. Hơn thế nữa, công tác truyền thông cần đa dạng hóa các chương trình giới thiệu, hướng dẫn trò chơi dân gian qua các phương tiện đại chúng, truyền hình, mạng xã hội thúc đẩy giá trị văn hóa truyền thống rộng rãi trong xã hội hiện đại.

Cuối cùng, việc tổng hợp điều tra, thống kê và nghiên cứu các trò chơi dân gian để có cơ sở quản lý và phát triển bài bản cũng là yếu tố thì chốt giúp các giá trị văn hóa này không bị mai một mà thành di sản sống, quay trở lại với đời sống hàng ngày của người dân. Những giải pháp này không chỉ giúp cung cấp thông tin mà còn tạo nền tảng phát triển bền vững văn hóa dân tộc trong thời đại số.​

Ông Nguyễn Hùng Vĩ - Giảng viên Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn - Đại học Quốc gia Hà Nội chia sẻ đôi lời với Báo Pháp luật: “Phục dựng trò chơi dân gian chính là phục dựng văn hóa, tín hiệu tốt đẹp của đời sống văn hóa hòa bình. Tuy nhiên, nhiều trò chơi hiện nay phục dựng chỉ với ý nghĩa bảo tồn chứ chưa tạo điều kiện để chúng trở về đời sống, nơi nó được sinh ra”. 

Việc giữ gìn và phát huy các trò chơi dân gian là cách để các thế hệ tương lai hiểu và trân trọng bản sắc văn hóa dân tộc trong bối cảnh xã hội hiện đại ngày nay. Các thế hệ trẻ thêm yêu trò chơi dân gian và hiểu rõ về cội nguồn dân tộc bởi nó thể hiện nét đẹp riêng của một dân tộc, được kế thừa và phát triển qua các thế hệ. Bản sắc văn hóa chính là cái gốc, cái hồn cốt lõi của dân tộc, giúp thế hệ trẻ nhận diện, tự hào về nguồn gốc, gắn kết và có trách nhiệm bảo tồn, phát huy giá trị truyền thống dân tộc. Do đó, giữ gìn trò chơi dân gian trong đời sống trẻ nhỏ  là một sứ mệnh quan trọng giúp các em hiểu rõ về cội nguồn, đồng thời thêm yêu và tự hào về dân tộc mình.