Đừng bắt con cá leo cây, con khỉ bơi trong chậu: Bài học về giáo dục hòa nhập

Mới đây, tôi có dịp học môn Giáo dục hòa nhập trẻ khuyết tật - nơi những kiến thức thực tiễn hòa cùng giá trị nhân văn, chạm tới những rung động sâu nhất.

Hai ngày đồng hành cùng TS. Đỗ Thị Thanh Thủy - Trưởng Bộ môn Thực hành Giáo dục đặc biệt và TS. Lê Thị Tố Uyên - Giảng viên khoa Giáo dục đặc biệt (Đại học Sư phạm Hà Nội) đã giúp tôi có cái nhìn đầy đủ và sâu sắc hơn về giáo dục hòa nhập.

Khi nói đến giáo dục hòa nhập, người ta thường hình dung một lớp học có cả trẻ khuyết tật và trẻ không khuyết tật cùng học tập, cùng vui chơi. Giáo dục hòa nhập không phải là “cho có hình thức” rồi xếp trẻ ngồi riêng để không “ảnh hưởng đến các bạn”, hay ép các em chạy đua để đạt kỹ năng ngang bằng trẻ không khuyết tật. Đó là việc cung cấp một nền giáo dục chất lượng, đồng hành theo đúng cách trẻ có thể tiếp nhận.

TS. Lê Thị Tố Uyên đã có những chia sẻ ấn tượng: “Đừng bắt con cá leo cây, cũng đừng bắt con khỉ phải bơi trong chậu” hay “Làm giáo dục đặc biệt là dắt một con sên đi dạo. Thong dong, kiên nhẫn, nhưng vẫn tiến về phía trước”.

Khung pháp lý cho giáo dục hòa nhập ở Việt Nam không thiếu: Luật Trẻ em (hiện hành) (sửa đổi, bổ sung năm 2018); Luật Người khuyết tật 2010; Nghị định 28/2012/NĐ-CP của Chính phủ; Thông tư số 01/2019/TT-BLĐTBXH của Bộ Lao động, Thương binh và Xã hội: Quy định về việc xác định mức độ khuyết tật do Hội đồng xác định mức độ khuyết tật thực hiện... Nhưng trên thực tế, hành trình hòa nhập triệt để vẫn còn nhiều chông gai. “Kỳ thị là rào cản lớn nhất”, TS. Đỗ Thị Thanh Thủy nhấn mạnh.

Chúng tôi được xem video về một lớp học là mô hình điểm về việc thực hiện hòa nhập tuyệt đối. Bạn Th. - học sinh khuyết tật trí tuệ nặng vẫn ngồi chung bàn, chung hoạt động với các bạn. Ngay từ đầu năm, nhà trường, giáo viên và phụ huynh cùng xây dựng Kế hoạch Giáo dục cá nhân cho từng trẻ. 

Ở một số quốc gia, kế hoạch này chỉ được thực hiện khi có sự đồng thuận của chính đứa trẻ - đôi khi là một cái gật đầu hay một sticker “đồng ý”.

Trong cùng một tiết học môn Tiếng Việt, khi các bạn đọc thơ trôi chảy, bạn Th. chỉ cần nhận diện được chữ “o” trong bài. Giáo án là một, nhưng mục tiêu, phương pháp và tốc độ đã được cá nhân hóa. Một lớp học không loại trừ bất kỳ ai - đó là bức tranh đẹp nhất của giáo dục hoà nhập.

Như đã trình bày ở trên, cơ sở pháp lý về giáo dục hoà nhập đã có, nhưng để việc giáo dục hoà nhập thực sự phát huy hiệu quả, có rất nhiều rào cản cần phải vượt qua. 

Rào cản tư tưởng - nhận thức - thái độ

Kỳ thị và định kiến vẫn là rào cản lớn nhất. Nhiều người, kể cả giáo viên và phụ huynh, chưa hiểu rõ lợi ích của giáo dục hòa nhập, thậm chí đánh giá thấp khả năng của trẻ khuyết tật. Phụ huynh của trẻ không khuyết tật đôi khi lo lắng con mình “bị ảnh hưởng” nếu học chung. Và những câu nói tưởng vô hại: “Nó có biết gì đâu”, “Học mãi không thuộc bảng chữ cái”... thực chất lại là những nhát cắt vô hình vào quyền được học của trẻ.

Tâm lý e ngại từ chính gia đình và trẻ khuyết tật

Không ít cha mẹ vì thương con hoặc vì mặc cảm đã không cho con đến trường. Có trẻ sợ đi học vì từng bị trêu chọc, bỏ rơi. Và cũng có những ông bà, cha mẹ giấu con cháu khuyết tật vì… “xấu hổ”.

Rào cản trong thực tiễn tổ chức dạy học

Nhiều giáo viên chưa được đào tạo bài bản về giáo dục hòa nhập, thiếu công cụ đánh giá cá nhân hóa. Áp lực sĩ số và khối lượng công việc khiến họ khó dành đủ thời gian cho từng trẻ.

Rào cản về nguồn lực

Ở một số nơi còn thiếu giáo viên được đào tạo về giáo dục đặc biệt, thiếu chuyên viên can thiệp sớm, thiết bị học tập chuyên biệt, đặc biệt ở nông thôn.

Rào cản về cơ sở vật chất và môi trường học tập

Không phải ngôi trường nào cũng có đường dốc cho xe lăn, nhà vệ sinh phù hợp, hay phòng hỗ trợ riêng. Thực tế, phần lớn chỉ trẻ khuyết tật nhẹ mới được nhận học.

Tháng 9/2026, con gái tôi - bé Dứa sẽ vào lớp 1. Điều tôi lo lắng không phải con học giỏi đến đâu, mà là liệu con có tìm được một ngôi trường tiểu học thật sự hòa nhập: Nơi chấp nhận việc con viết tay trái là bình thường. Nơi điều chỉnh mục tiêu dạy học theo tốc độ của con, dù chậm hơn bạn bè một nhịp. Nơi khuyến khích điểm mạnh của con: khả năng diễn đạt, trí tưởng tượng phong phú, đam mê nghệ thuật. Nơi con không bị nhìn như “gánh nặng”, mà là một em bé đáng yêu cần đồng hành.

Giáo dục hòa nhập là cả một hành trình phá bỏ rào cản - không chỉ là bậc tam cấp thiếu đường dốc, mà là những “bậc thang vô hình” trong nhận thức và cách tổ chức giáo dục.

Tôi mong sẽ có thêm nhiều tiếng nói, nhiều hành động, để “giáo dục hòa nhập” không chỉ là một cụm từ đẹp trên văn bản, mà trở thành thực tế sống động trong từng lớp học, từng trái tim thầy cô, từng ánh mắt học trò.

(Cục Văn hóa cơ sở, Gia đình và Thư viện - Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch thực hiện).