Cha mẹ là tấm gương đầu đời hình thành nhân cách và giá trị sống của trẻ

Trong hành trình nuôi dạy con, nhiều bậc phụ huynh không tránh khỏi những loay hoay, bối rối khi đối mặt với những thay đổi tâm lý của trẻ theo từng giai đoạn phát triển. Làm sao để thấu hiểu, đồng hành đúng cách và giúp con trưởng thành một cách lành mạnh luôn là câu hỏi lớn. Nhằm giúp phụ huynh có thêm góc nhìn chuyên môn và những lời khuyên hữu ích, PV Tạp chí Trẻ em Việt Nam đã có buổi trao đổi chuyên sâu với ThS. Nguyễn Thị Lệ Giang – Chuyên gia tham vấn, trị liệu tâm lý, giảng viên khoa Tâm lý học, Trường Đại học KHXH&NV TP. Hồ Chí Minh.

PV: Thưa bà, dưới góc nhìn của tâm lý học, cha mẹ có vai trò như thế nào trong việc hình thành nhân cách, đạo đức và thói quen hành xử của trẻ?

ThS. Nguyễn Thị Lệ Giang: Từ góc độ tâm lý học phát triển, cha mẹ không chỉ đơn thuần là người chăm sóc mà còn là nơi nương tựa an toàn đầu tiên trong cuộc đời trẻ. Chính trong vòng tay của cha mẹ, trẻ cảm nhận được sự chấp nhận vô điều kiện, cảm giác thuộc về và được yêu thương – những yếu tố nền tảng giúp nuôi dưỡng lòng tự trọng, sự tự tin và bản sắc cá nhân.

Một môi trường gia đình ổn định, gắn bó và có sự thấu hiểu, phản hồi tinh tế sẽ giúp trẻ hình thành cảm giác an toàn về mặt cảm xúc, từ đó sẵn sàng bước ra khám phá thế giới.

Chỉ khi cảm thấy được kết nối và an toàn, trẻ mới có thể tiếp nhận hiệu quả những định hướng về đạo đức và hành vi từ người lớn. Trong hành trình này, cha mẹ đóng vai trò như người thầy đầu tiên, và cũng là người ảnh hưởng lâu dài nhất đến nhân cách, hệ giá trị và cách ứng xử của trẻ. Thông qua việc thiết lập giới hạn rõ ràng, hướng dẫn ứng xử phù hợp và làm gương trong đời sống hằng ngày, cha mẹ giúp trẻ rèn luyện khả năng điều tiết cảm xúc, kiểm soát hành vi và phát triển các kỹ năng xã hội thiết yếu.

Không chỉ vậy, cha mẹ còn là người đầu tiên truyền tải cho trẻ chuẩn mực đạo đức, niềm tin văn hóa và định hướng tâm linh – từ lòng vị tha, sự công bằng, đến tinh thần khoan dung và biết tôn trọng sự khác biệt. Những trải nghiệm đầu đời ấy tạo dấu ấn sâu sắc, góp phần định hình thế giới quan, nhân sinh quan và giá trị sống cốt lõi mà trẻ mang theo trong suốt cuộc đời.

PV: Theo bà, việc cha mẹ thể hiện sự tôn trọng lẫn nhau, cách cư xử văn minh, biết xin lỗi và biết cảm ơn trong gia đình có tác động ra sao đến thái độ sống của con trẻ? Liệu có những hệ quả nào nếu cha mẹ thường xuyên ứng xử tiêu cực, nóng nảy, hoặc thiếu quan tâm nhau trước mặt con cái?

ThS. Nguyễn Thị Lệ Giang: Khi cha mẹ biết tôn trọng lẫn nhau, đối thoại một cách bình tĩnh, biết xin lỗi khi mắc lỗi và cảm ơn khi được giúp đỡ, họ không chỉ duy trì được mối quan hệ hôn nhân lành mạnh mà còn tạo ra một môi trường học tập xã hội tích cực cho trẻ. Trẻ sẽ quan sát và học được cách giao tiếp có văn hóa, tôn trọng người khác kể cả khi có bất đồng, có trách nhiệm và khiêm tốn khi biết thừa nhận sai sót, cũng như biết thể hiện lòng biết ơn một cách chân thành.

Qua thời gian, thông qua quá trình quan sát và nội tâm hóa, những hành vi ứng xử tích cực này sẽ trở thành chuẩn mực đạo đức cá nhân và kỹ năng xã hội nền tảng của trẻ. Đây là những yếu tố quan trọng giúp trẻ phát triển năng lực hợp tác, khả năng giải quyết xung đột một cách ôn hòa và duy trì các mối quan hệ lành mạnh trong suốt cuộc đời.

Ngược lại, khi mối quan hệ giữa cha mẹ bị chi phối bởi xung đột thường xuyên, mâu thuẫn kéo dài, hoặc trạng thái lạnh nhạt, thiếu gắn bó, điều này có thể để lại những ảnh hưởng tiêu cực lâu dài đối với tâm lý và hành vi của trẻ. Trẻ có thể phát triển thái độ phòng thủ, né tránh hoặc gây hấn trong các mối quan hệ xã hội. Nếu thường xuyên chứng kiến bạo lực lời nói hoặc thể chất giữa cha mẹ, trẻ còn có nguy cơ gia tăng lo âu, trầm cảm hoặc sao chép lại các mô hình giao tiếp tiêu cực, thiếu tôn trọng và kiểm soát kém trong các mối quan hệ sau này.

PV: Bà có thể chia sẻ một số lời khuyên hoặc định hướng để các bậc phụ huynh có thể trở thành hình mẫu tích cực cho con cái trong quá trình nuôi dạy con?

ThS. Nguyễn Thị Lệ Giang: Để nuôi dưỡng một đứa trẻ phát triển toàn diện về trí tuệ, cảm xúc và nhân cách, vai trò của cha mẹ không chỉ là người chăm sóc mà còn là hình mẫu sống động và người đồng hành có ý thức. Theo tôi, có bốn nguyên tắc quan trọng mà cha mẹ cần ghi nhớ:

Thứ nhất, một trong những yếu tố nền tảng cho sự phát triển lành mạnh của trẻ chính là mối quan hệ gắn bó an toàn với cha mẹ. Khi cha mẹ phản hồi kịp thời, nhạy bén và trấn an cảm xúc của con một cách nhẹ nhàng, trẻ sẽ hình thành được cảm giác an toàn từ bên trong, biết tin tưởng người khác và phát triển năng lực điều hòa cảm xúc – yếu tố cốt lõi cho sức khỏe tâm lý lâu dài.

Thứ hai, trẻ học chủ yếu thông qua quan sát – cách cha mẹ cư xử với nhau, với người ngoài và với chính bản thân. Những hành động như tôn trọng, biết lắng nghe, nhận lỗi, cảm ơn và hành xử công bằng không chỉ dạy trẻ về ứng xử xã hội mà còn giúp xây dựng hệ giá trị đạo đức của trẻ một cách tự nhiên, từ bên trong.

Thứ ba, kỷ luật không có nghĩa là trừng phạt, mà là tạo ra các giới hạn rõ ràng và công bằng, giúp trẻ hiểu được đâu là hành vi chấp nhận được, và hậu quả của những hành vi không phù hợp. Sự nhất quán, kiên định nhưng đồng thời tích cực trong cách cha mẹ đặt ra và duy trì giới hạn sẽ giúp trẻ phát triển năng lực tự kiểm soát, ra quyết định đúng đắn và sống có trách nhiệm.

Thứ tư, cha mẹ dành thời gian hiện diện chất lượng với con, không chỉ là có mặt bên cạnh con, mà còn là sự kết nối cảm xúc và nhận thức. Khi cha mẹ chủ động trò chuyện, chơi cùng, lắng nghe, chia sẻ suy nghĩ và khuyến khích con khám phá, điều đó không chỉ tăng cường sự gắn bó mà còn thúc đẩy mạnh mẽ sự phát triển trí tuệ, cảm xúc và các kỹ năng xã hội của trẻ.

Tóm lại, để trở thành hình mẫu tích cực, cha mẹ không cần phải hoàn hảo – điều quan trọng là sự kiên định, nhân văn và có ý thức trong từng hành vi và tương tác hằng ngày. Chính cách sống của cha mẹ sẽ âm thầm nhưng sâu sắc hình thành nên trong con một nhân cách vững vàng, biết yêu thương, tôn trọng, và có trách nhiệm với bản thân và cộng đồng.

Trân trọng cảm ơn bà về những chia sẻ ý nghĩa!

(Cục Văn hóa cơ sở, Gia đình và Thư viện - Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch thực hiện).