Thúc đẩy quyền trẻ em từ gia đình: Hành trình làm cha mẹ bằng kỷ luật tích cực

Kỷ luật tích cực - Hành trình yêu thương, không bạo lực

Trẻ em chiếm khoảng 1/4 dân số và là nguồn lực tương lai của đất nước, luôn được Đảng, Nhà nước, gia đình và toàn xã hội quan tâm chăm sóc, giáo dục và bảo vệ. Những chủ trương, Nghị quyết của Đảng như Chỉ thị số 28 của Bộ Chính trị về tăng cường công tác chăm sóc, giáo dục và bảo vệ trẻ em nhằm đáp ứng yêu cầu phát triển đất nước phồn vinh, hạnh phúc; chính sách, pháp luật của Nhà nước như Luật Trẻ em, quy định 25 quyền thuộc 4 nhóm: quyền được sống còn, quyền được phát triển, quyền được bảo vệ và quyền được tham gia; cùng với các chương trình, đề án như Chương trình hành động quốc gia vì trẻ em, Bảo vệ và hỗ trợ trẻ em tương tác lành mạnh, sáng tạo trên môi trường mạng... đã và đang được triển khai sâu rộng.

Tháng hành động vì trẻ em và đặc biệt chính sách miễn học phí cho học sinh mầm non, tiểu học, trung học cơ sở và trung học phổ thông công lập... được ban hành và được các cấp, các ngành nỗ lực tổ chức, triển khai thực hiện đạt nhiều kết quả tích cực và được cộng đồng quốc tế đánh giá cao về cam kết thực hiện Công ước quốc tế về quyền trẻ em, các mục tiêu thiên niên kỷ, mục tiêu phát triển bền vững.

Tỷ lệ tử vong ở trẻ đã giảm đáng kể, tỷ lệ trẻ em suy dinh dưỡng thể thấp còi giảm còn 18,5%. Trẻ dưới 6 tuổi được khám chữa bệnh miễn phí. Gần 100%, trẻ đi học tiểu học đúng độ tuổi. Trẻ 5 tuổi đi học mầm non đạt tỷ lệ rất cao. Các phiên họp giả định Quốc hội trẻ em, Diễn đàn trẻ em cấp quốc gia và các cấp được tổ chức...

Dù đã đạt được những tiến bộ đáng kể trong việc thực hiện quyền trẻ em nhưng thực tế công tác trẻ em vẫn còn những thách thức và tồn tại, một trong số đó là vấn đề bạo lực với trẻ em, đặc biệt xảy ra trong gia đình. Tờ trình của Chính phủ về Dự án Luật Phòng chống bạo lực gia đình có trích số liệu của Viện Nghiên cứu Gia đình và giới thực hiện năm 2019 cho thấy, 69% trẻ em cho biết, đã từng bị bố mẹ xử phạt bằng bất kỳ hình thức nào như đánh, đấm, đạp, tát... và 31,6% cha mẹ thừa nhận, họ đã xử phạt con bằng hình thức bạo lực (Luật Phòng chống bạo lực gia đình quy định hành vi bạo lực gia đình bao gồm: hành hạ, ngược đãi, đánh đập, đe dọa, lăng mạ, chì chiết, cố ý xúc phạm danh dự, nhân phẩm, bỏ mặc, kỳ thị, phân biệt đối xử, cưỡng ép học tập, lao động quá sức, tiết lộ hoặc phát tán thông tin về đời sống riêng tư, bí mật cá nhân...).

Một trong những nguyên nhân cơ bản của tình trạng nêu trên đó là, cha mẹ chưa được học những kiến thức, kỹ năng làm cha mẹ hiệu quả, hiểu biết chưa đầy đủ về sự phát triển lành mạnh của trẻ theo độ tuổi, và nhất là nhận thức về các quyền của trẻ em còn hạn chế. 

Được làm cha mẹ là điều hết sức thiêng liêng và hạnh phúc và chưa bao giờ dễ dàng. Hầu hết các bậc cha mẹ đều trải qua hành trình nuôi dạy con với nhiều cảm xúc xen lẫn hân hoan, vui sướng, bực bội, cáu giận... Trong cuộc sống, có lúc cha mẹ phải đối mặt với những thách thức lớn như làm thế nào dạy con những điều con cần để con trưởng thành, thành công; có lúc cha mẹ không biết phải làm gì; quá tải bởi những căng thẳng; có lúc cha mẹ làm rất nhiều nhưng đều không hiệu quả dễ rơi vào tình trạng bất lực và lo sợ, với tâm trạng này, nguy cơ xảy ra bạo lực rất cao.

Những áp lực trong hành trình làm cha mẹ mỗi ngày dễ khiến cha mẹ phản ứng bằng trừng phạt khi con mắc lỗi, thay vì giúp con học hỏi từ đó. Điều này dẫn đến xung đột lặp đi lặp lại giữa cha mẹ và con, kéo theo những hệ lụy khó tránh về sức khỏe thể chất và tinh thần của trẻ.

Có một phương pháp thay thế hiệu quả cho việc trừng phạt thân thể và tinh thần của trẻ. Đó là Kỷ luật tích cực (KLTC). Nhóm đối tượng của phương pháp này là tất cả cha mẹ có con từ nhỏ đến khi trưởng thành hoặc những người sắp làm cha mẹ. Phương pháp này có nền tảng vững chắc từ những nghiên cứu về cách làm cha mẹ hiệu quả, về sự phát triển lành mạnh của trẻ, các quyền trẻ em.

KLTC như một cách tiếp cận, không phải một tập hợp các hành động được “kê toa” sẵn như đơn thuốc, không phải là cách tiếp cận “công thức” mà là cách suy nghĩ để có những phản ứng, những giải pháp mang tính xây dựng, giúp cha mẹ học cách đưa ra kỷ luật trong khi hiểu và tôn trọng quyền của con mình. Chẳng hạn khi cha mẹ muốn con chơi game một ngày 2 tiếng thì cần trao đổi, thống nhất với con để thực hiện, như vậy con được quyền tham gia vào những vấn đề liên quan đến con, đồng thời chương trình cũng cung cấp cho cha mẹ những kỹ năng cần thiết để giải quyết các vấn đề trong dạy con.

KLTC không phải là để cho con làm bất cứ điều gì chúng muốn, nội quy, quy tắc, không phải là những hành động phản ứng tức thời với các tình huống căng thẳng giữa cha mẹ và con cái. KLTC chính là giúp cho con chúng ta phát triển, tự xây dựng kỷ luật cho mình, xây dựng mối quan hệ tôn trọng lẫn nhau giữa cha mẹ và con, tôn trọng người khác, hướng dẫn trẻ đưa ra các quyết định đúng, xây dựng các kỹ năng sống, sự tự tin và khả năng xử lý các tình huống phát sinh trong cuộc sống, giao tiếp rõ ràng về những nguyên tắc, giới hạn, những mong muốn.

Mô hình của KLTC gồm 4 khối được xếp từ dưới lên, rất quan trọng, cần thiết trong suốt quá trình phát triển của trẻ, ngay cả khi con bạn đã ở tuổi trưởng thành, bạn vẫn có thể sử dụng. Đầu tiên là xác định mục tiêu lâu dài của việc làm cha mẹ. Khác với mục tiêu trước mắt là cha mẹ thường bắt con làm hay không làm những gì ngay lập tức. Chẳng hạn con đến giờ đi lớp, mẹ đến giờ đi làm, mẹ giục con nhanh lên nhưng con vẫn từ từ, kiểm tra thấy con vẫn chưa sẵn sàng, thường thì cha mẹ rất tức giận, căng thẳng, cảm thấy tuyệt vọng, bất lực... mà “cả giận mất khôn”, dẫn đến quát tháo, dậm chân, ra lệnh, đe dọa, kéo mạnh con, đánh...

Mục tiêu lâu dài chính là những điều cha mẹ kỳ vọng con đạt được khi trưởng thành. Đó không chỉ là thành công, mà là trở thành một con người tự tin, tử tế, biết yêu thương và chia sẻ, thấu cảm và trung thực, can đảm và điềm đạm. Cha mẹ mong con lớn lên bình tĩnh, không bạo lực, có thể trò chuyện như một người bạn, biết đồng cảm, tôn trọng, quan tâm và chăm sóc những người xung quanh.

Mục tiêu lâu dài là nền tảng cốt lõi của KLTC, đồng hành cùng cha mẹ trong suốt hành trình nuôi dạy con. Mỗi khi có những vấn đề phát sinh hay những tình huống khiến cha mẹ mệt mỏi, bất lực, hãy nhớ đến mục tiêu ấy: bạn đang muốn nuôi dưỡng một đứa trẻ biết yêu thương, tử tế, biết kiểm soát cảm xúc và tôn trọng người khác.

Nếu trong lúc tức giận, cha mẹ phản ứng bằng việc quát mắng hay đánh con, thì con cũng sẽ học cách đối phó với khó khăn bằng sự nóng giận tương tự. Những áp lực trước mắt, nếu được nhìn nhận đúng, chính là cơ hội để dạy con cách ứng xử không bạo lực, giải quyết vấn đề bằng sự bình tĩnh, cảm thông và tôn trọng. Đó cũng là con đường nhanh nhất để con lớn lên đúng như điều cha mẹ hằng mong muốn.

Hai công cụ vàng trong thực hành kỷ luật tích cực

Có hai công cụ quan trọng giúp cha mẹ thực hành KLTC hiệu quả, đó là: tạo sự ấm áp và thiết lập cấu trúc. Sự ấm áp là nền tảng để trẻ cảm thấy an toàn, được yêu thương vô điều kiện, bất kể điều gì xảy ra. Đó còn là khi cha mẹ thấu hiểu những suy nghĩ, cảm xúc và nhu cầu sâu bên trong của con.

Tình yêu thương ấy không chỉ nằm ở lời nói, mà hiện diện qua từng hành động: một nụ cười, một cái ôm, một lời động viên, hay sự ghi nhận những nỗ lực nhỏ bé hằng ngày. Với trẻ em, sự ấm áp từ cha mẹ chính là “ngôi nhà cảm xúc” an toàn nhất để lớn lên.

Cấu trúc là cách cha mẹ thiết lập những chỉ dẫn rõ ràng, giải thích lý do vì sao nên, không nên làm điều gì đó, và đồng hành cùng con để thực hiện. Cấu trúc không phải là áp đặt, mà là định hướng: qua việc làm gương, hỗ trợ con thành công, khuyến khích ý tưởng mới, cùng con giải quyết vấn đề. Nhờ đó, con học cách tự lập, có trách nhiệm và phát triển tư duy lành mạnh. Khi sự ấm áp và cấu trúc đi cùng nhau, trẻ vừa cảm thấy được yêu thương, vừa có định hướng để trưởng thành.

Có nhiều cách để cha mẹ thiết lập “cấu trúc” một cách tích cực như: cùng con thảo luận và thống nhất các quy tắc khi trẻ được tham gia, trẻ sẽ sẵn lòng thực hiện hơn; cung cấp thông tin để trẻ có thể đưa ra quyết định đúng; lắng nghe con, giúp con hiểu sai lầm và học cách sửa chữa.

Nếu thiếu đi sự đồng hành này, trẻ có thể lặp lại lỗi sai, dễ dẫn tới căng thẳng kéo dài, xung đột giữa cha mẹ và con cái, khiến cả hai bên đều tổn thương, đôi khi còn dẫn đến hành vi bạo lực. Điều này cũng sẽ cản trở chính những mục tiêu lâu dài mà cha mẹ muốn đạt được.

“Ấm áp” là công cụ nuôi dưỡng cảm giác an toàn, gắn bó, khích lệ con mở lòng và học hỏi. “Cấu trúc” là những thông tin, chỉ dẫn, nguyên tắc rõ ràng giúp trẻ hiểu điều gì nên, không nên làm, từ đó tạo ra cảm giác an tâm và động lực phát triển.

Khi hai công cụ này được kết hợp hài hòa sẽ tạo hiệu quả cao nhất trong việc nuôi dạy con. Trẻ sẽ cảm thấy mình được tôn trọng, thấu hiểu, được hướng dẫn, hỗ trợ, khích lệ mà không bị bao phủ bởi sự lo lắng hay sợ hãi.

Khối tiếp theo là việc hiểu con đang nghĩ gì, có cảm xúc ra sao. Đã bao giờ cha mẹ thử đặt mình vào vị trí của con, ở từng độ tuổi để lắng nghe con bằng trái tim? Ở mỗi giai đoạn phát triển, trẻ cần sự ấm áp và một cấu trúc phù hợp để lớn lên vững vàng. Những năm tháng đầu đời, điều quan trọng nhất là cha mẹ hiểu và đáp ứng nhu cầu của con, để con thấy an toàn, được yêu thương và gắn bó. Khi trẻ khóc, tập đi, tập nói, đặt câu hỏi... đều gắn với sự phát triển của não bộ mà cha mẹ rất cần tìm hiểu.

Cha mẹ cũng cần hiểu rằng, tính cách là bẩm sinh, không thể thay đổi, mà là nét riêng của mỗi đứa trẻ, có điểm mạnh và cũng có thách thức. Hiểu con, là bước đầu tiên để yêu thương con đúng cách. Việc cha mẹ nhận thức và tôn trọng tính cách riêng của con là yếu tố đặc biệt quan trọng, góp phần giúp trẻ phát huy những điểm mạnh vốn có. Đồng thời, cha mẹ cũng cần cân nhắc mức độ tương thích giữa tính cách của mình và của con, từ đó hiểu được nguyên nhân sâu xa của những xung đột trong gia đình. Khi con bước vào tuổi dậy thì - giai đoạn có nhiều biến đổi cả về thể chất và tâm lý, khát khao độc lập, có thể xuất hiện những khác biệt, thậm chí xung đột về quan điểm với cha mẹ. Và khi con dần trưởng thành, điều quan trọng là cha mẹ biết cách duy trì sự kết nối tích cực, đồng thời có hình thức giám sát phù hợp để đồng hành mà không xâm phạm quyền riêng tư của con.

Khối cuối cùng của mô hình KLTC là việc giải quyết vấn đề. Cha mẹ cần xác định rõ một tình huống xung đột trong quá trình nuôi dạy con, suy nghĩ về lý do khiến trẻ có những hành vi như vậy, trẻ đang ở giai đoạn phát triển nào, đang nghĩ gì và cảm xúc ra sao. Hãy nhớ đến mục tiêu lâu dài của mình. Từ đó, cha mẹ có thể lựa chọn cách tạo sự ấm áp và thiết lập cấu trúc phù hợp với sự phát triển và tính cách của trẻ nhằm đạt được mục tiêu lâu dài. Đó chính là thực hành KLTC.

Có người từng nói, học làm cha mẹ là hành trình khó nhất trên đời, không có kỳ nghỉ - gian nan nhưng cũng vô cùng hạnh phúc. Từ năm 2018 đến nay, Chương trình Kỷ luật tích cực do Hội Bảo vệ quyền trẻ em Việt Nam phối hợp triển khai đã đồng hành, hỗ trợ gần 2.000 gia đình Việt trên hành trình nuôi dưỡng con bằng yêu thương, thấu hiểu và tôn trọng. Nếu bạn mong muốn bắt đầu hành trình ấy cùng con, vui lòng liên hệ với Hội Bảo vệ quyền trẻ em Việt Nam qua email: admin@pdepvietnam.com để được hỗ trợ và đồng hành.

“Cục Văn hóa cơ sở, Gia đình và Thư viện - Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch thực hiện”.         

Nguyễn Thị Thanh Hoà - Nguyên Ủy viên Ban Chấp hành Trung ương Đảng, Chủ tịch Hội BVQTE Việt Nam