Gia đình - nơi nuôi dưỡng tình yêu văn chương và phát triển văn hóa đọc cho trẻ thơ

Mỗi môn học đều có vị trí riêng trong đời sống, tùy theo đặc trưng của nó. Trong đó, văn học - nghệ thuật ngôn từ, khoa học về con người trong mối quan hệ tổng hòa - đảm nhiệm nhiều chức năng quan trọng như: Nhận thức, giáo dục, thẩm mỹ, dự báo, giải trí… Nếu chỉ xét ở khía cạnh giải trí, văn học vẫn là một hình thức ở tầm cao, vượt lên trên những trò chơi như bi-a, bi lắc, bowling… nhờ chiều sâu cảm xúc và giá trị nhân văn.

So với các loại hình nghệ thuật như sân khấu, điện ảnh, âm nhạc, hội họa…, văn học được xem là bộ môn nghệ thuật "anh cả" - vừa mang tính dân chủ cao hơn, vừa có khả năng đi sâu vào những cõi thầm kín nhất của con người. Văn học giúp người đọc chạm tới những miền mà đôi chân không thể đặt đến, mở rộng tầm nhìn và làm dày thêm phông văn hóa. Có những cuốn sách thậm chí có thể làm thay đổi cả một cuộc đời.

Nếu đọc và biết ứng dụng những kiến thức sách vở vào cuộc sống, con người sẽ phát triển kỹ năng giao tiếp: nói hay hơn, viết hay hơn:

Sách đọc muôn ngàn cuốn

Hạ bút như có thần

(Đỗ Phủ)

Chăm đọc sách sẽ không còn hiện tượng viết sai chính tả, hiện tượng nói ngọng, nói không chuẩn chỉ, diễn đạt ấp úng, tối nghĩa…

Không những thế, văn học giúp ta sống đẹp hơn. Văn chương nhất là thi ca, khơi gợi những hứng thú, làm trí tưởng tượng phong phú, dạy ta sống chậm, biết sống vị tha, biết yêu cái đẹp, biết thế nào là đẹp. Mà những ai biết yêu cái đẹp thường biết sống đẹp: yêu thương con người, yêu quý thiên nhiên, yêu thương muôn loài, sống thân thiện với môi trường. Rõ ràng, văn học nói riêng, sách nói chung giúp ta có được một trái tim ấm áp, chan chứa nhân văn, và song song với trí tuệ của trí tuệ là trí tuệ trái tim. Mà trong nhiều cách để mở rộng thế giới cho con người thì đọc sách là cách tốt nhất.

Vậy mà, hiện nay, văn hóa đọc đang có nguy cơ xuống cấp. Xu hướng ngại đọc sách tăng lên, hứng thú với môn Văn có chiều hướng giảm sút.

Việc văn hóa đọc xuống cấp, học sinh không yêu thích môn Văn có nhiều nguyên nhân. Phần vì đặc điểm thời đại; phần vì thiếu tác phẩm hay và hữu ích; phần vì cách dạy Văn, học Văn, cách đánh giá kết quả học tập môn Văn chưa phù hợp… Trách nhiệm này thuộc về các nhà quản lý xã hội, các nhà văn, dịch giả, các nhà giáo dục (Ban Biên tập sách giáo khoa và các thầy cô dạy Văn). Nhưng còn có một nguyên nhân quan trọng nằm ở mỗi gia đình và trách nhiệm ấy thuộc về những bậc làm cha, làm mẹ.

Làm thế nào để gia đình trở thành nơi nuôi dưỡng tình yêu văn chương và phát triển văn hóa đọc cho con trẻ?

Chúng ta biết rằng, xã hội hiện đại là xã hội kỹ trị. Khoa học kỹ thuật được đề cao, những môn học tự nhiên được coi trọng hơn các môn khoa học xã hội. Con người không chỉ nghe truyền thanh, xem truyền hình, đến nhà hát, đến rạp xem phim mà có thêm quá nhiều trò giải trí mới mẻ, tiện ích. Chỉ cần bấm nút, nhấn bàn phím là có thể xem được tin tức, xem phim, chụp ảnh, hát karaoke, nghe ca nhạc, đọc được những cuốn sách mới và hay, tham gia những trò chơi điện tử thông minh, hấp dẫn, lại dễ dàng tiếp nhận, ít phải suy ngẫm như đọc sách.

Trong quá trình hội nhập, mô hình con người Việt Nam chuyển từ con người đạo đức, con người cộng đồng sang kiểu con người kinh tế, con người cá nhân, khiến cho thị hiếu của con người thay đổi.

Đông đảo các bạn trẻ thích nhàn mà lương cao, nhanh chóng kiếm được tiền lại khẳng định được con người cá nhân của mình, nên chọn các nghề: tin học, ngoại ngữ, ca sĩ, vũ công, TikToker… Trong khi đó, nghề văn (nhà giáo dạy Văn, nhà văn, nhà thơ, nhà nghiên cứu phê bình…) phải đầu tư nhiều thời gian nhưng kiếm tiền rất khó, rất chậm. Vì tính thực dụng của con người, môn Văn mất vị thế cao quý, thi ca bị nhiều người ngoảnh mặt đi:

Gặp nhau tay bắt mặt mừng

Tặng gì thì tặng xin đừng tặng thơ

Hơn nữa, trong thời đại 4.0, kiến thức của nhân loại tăng lên theo cấp số nhân, cuộc sống vận động rất nhanh, con người chịu quá nhiều áp lực, không còn nhiều thời gian để đọc sách giấy, báo giấy.

Văn hóa đọc nói chung, văn học nói riêng phải chịu sự cạnh tranh không chỉ với truyền thanh, truyền hình mà khốc liệt nhất là với mạng Internet.

Cách dạy Văn, cách đánh giá chất lượng dạy và học môn Văn làm trẻ em mất cảm xúc. Việc thầy đọc bài mẫu, học trò chép rồi trả bài; việc dạy Văn không khác cách dạy các môn khoa học khác... đã làm các em mất khả năng tự cảm thụ, không còn vui, buồn, khóc, cười, thậm chí quên ăn quên ngủ vì một cuốn sách.

Những năm gần đây, ở Việt Nam, các bậc phụ huynh rất chú ý tới việc nuôi dạy con cái khỏe mạnh về thể lực, phát triển tốt về trí tuệ (có những thái quá dẫn đến nhiều trẻ thừa cân, béo phì, trẻ học nhiều đánh mất cả tuổi thơ). Nhìn chung, chỉ số thông minh (IQ) của trẻ rất tốt nhưng chỉ số cảm xúc (EQ), sự trải nghiệm thực tế và kỹ năng sống của trẻ còn ít được quan tâm.

Nhưng lại có một sự thật đau lòng, làm cả xã hội rất lo lắng: tội phạm ngày càng nhiều, mức độ ngày càng dữ dội và ngày càng trẻ hóa. Đúng như cảnh báo của nhà giáo dục Nga Xu-khôm-linxki: “Tôi rất sợ những người thông minh mà lạnh lùng, lạnh lùng một cách độc ác”.

Mỗi gia đình, cha mẹ cần có nhận thức đúng đắn về vai trò của văn hóa đọc

Thực tế cho thấy, để “lương thiện hóa” con người, để mở rộng thế giới tâm hồn cho mỗi người thì đọc sách là cách tốt nhất. Để con cái yêu thích học Văn và góp phần phát triển văn hóa đọc, theo chúng tôi, trong mỗi gia đình, cha mẹ cần có nhận thức đúng đắn về vai trò của văn hóa đọc và vị trí của môn Văn trong quá trình hình thành nhân cách con người. Thậm chí, cho con một hòm vàng không bằng dạy con một cuốn sách hay.

Cha mẹ nên tìm cách gợi mở để con hiểu rằng: thích đọc sách là biết đánh đổi những giờ phút buồn tẻ lấy những khoảnh khắc lý thú. Học Văn là một quá trình lâu dài. Hôm nay đọc sách, ngày mai mới có thể thành tài… Từ đó, cần tạo cho trẻ thói quen đọc sách và thói quen này nên được hình thành càng sớm càng tốt.

Muốn con chăm đọc sách, trước hết ông bà, cha mẹ phải chăm đọc và biết cách đọc. Bởi vì, không chỉ đọc nhiều sách là tốt mà vấn đề là đọc như thế nào. Đọc ít mà kỹ, ta sẽ tìm ra chân lý cuộc đời. Đồng thời, phụ huynh phải biết lựa sách hay, phù hợp cho con đọc, phải dành thời gian tham gia đọc sách cùng con, phải theo dõi thị trường sách để tìm được những cuốn mới và hay. Khi đọc sách cùng con, cha mẹ được nâng cao trình độ của mình, các thành viên trong gia đình có điều kiện gần gũi và hiểu nhau hơn, tổ ấm thêm gắn kết, hạnh phúc được nhân lên.

Một trong những giải pháp là cho các cháu tham gia Câu lạc bộ “Đọc sách cùng con” của TS. Nguyễn Thụy Anh, tại phòng 104, nhà K7, khu tập thể Bách Khoa, quận Hai Bà Trưng, Hà Nội. Tại đây, các cháu sẽ được hướng dẫn lựa chọn sách, cùng nhau đọc và luận bàn về cái hay, cái đẹp của từng cuốn sách.

Hiện nay, các cháu đều thường xuyên sử dụng điện thoại thông minh để xem TikTok, đa số thích các truyện tranh như: Shin - Cậu bé bút chì, Tây Du Hý… Chúng ta nên hướng dẫn để các em thấy được giá trị của sách chữ, rồi dần dần không còn ngại đọc những quyển sách dày.

Muốn con ham đọc sách, mỗi gia đình nên xây dựng một tủ sách. Sách thiếu nhi trong nước nên có: Dế mèn phiêu lưu ký (Tô Hoài), Lá cờ thêu sáu chữ vàng (Nguyễn Huy Tưởng), Đất rừng phương Nam (Đoàn Giỏi), Góc sân và khoảng trời (Trần Đăng Khoa), Bầu trời trong quả trứng (Xuân Quỳnh), Chú bé có tài mở khóa (Nguyễn Quang Thân), Búp sen xanh (Sơn Tùng), Tuổi thơ dữ dội (Phùng Quán), Vừa nhắm mắt vừa mở cửa sổ (Nguyễn Ngọc Thuần), Cho tôi xin một vé đi tuổi thơ, Tôi là Bêtô, Tôi thấy hoa vàng trên cỏ xanh, Chúc một ngày tốt lành… (Nguyễn Nhật Ánh), Thần đồng đất Việt (Lê Linh), Đồng dao trên núi (Phạm Thị Phương Thảo).

Các sách nước ngoài các em nên đọc: Tây Du Ký, Hoàng tử bé, Truyện cổ Grimm, Truyện cổ Andersen, Không gia đình, Hai vạn dặm dưới biển, Những cuộc phiêu lưu của Tom Sawyer, Cuộc phiêu lưu của Karlik và Valia, Doraemon, Totto-chan bên cửa sổ, Harry Potter, Những tấm lòng cao cả, Ngôi nhà nhỏ trên thảo nguyên, Những cuộc phiêu lưu của Pinocchio, Chuyện phiêu lưu của Mít Đặc và các bạn, Alice ở xứ sở diệu kỳ, Chuyện con mèo dạy hải âu bay…

Ngoài đọc sách, muốn con học Văn giỏi cần đầu tư cả chiều sâu và chiều rộng. Song song với việc đọc sách, cần có những kiến thức liên ngành: âm nhạc, hội họa, sân khấu, điện ảnh… Ngày xưa, các văn nhân, trí thức tinh hoa đều tinh thông cả cầm, kỳ, thi, họa. Người hiện đại không chỉ cần biết cầm, kỳ, thi, họa mà còn cần trang bị thêm kiến thức về kinh tế, chính trị và các khoa học khác. Dĩ nhiên, những nhà kinh tế, chính trị, các nhà khoa học muốn giỏi cũng không thể thờ ơ với văn chương, không thể không ham đọc sách, vì trường học vĩ đại nhất chính là sách vở. Và đừng quên rằng: gia đình mãi mãi là tổ ấm - nơi nuôi dưỡng tình yêu văn chương và phát triển văn hóa đọc cho mỗi con người.

(Cục Văn hóa cơ sở, Gia đình và Thư viện - Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch thực hiện).