Lá chắn nào giúp con thoát khỏi nanh vuốt "bắt cóc online"?

LTS: Hiện nay, trẻ em đang đối diện với rất nhiều cạm bẫy ẩn sau màn hình điện thoại, máy tính bảng, đặc biệt là tình trạng dụ dỗ, bắt cóc qua mạng xã hội, lừa đảo chiếm đoạt tài sản, hình ảnh nhạy cảm... để lại hậu quả đau lòng. Nhưng điều đáng lo hơn cả là những mầm họa ấy không chỉ bắt đầu từ sự tò mò - thiếu hiểu biết của trẻ nhỏ mà còn do sự chủ quan, thiếu giám sát từ gia đình – nơi lẽ ra phải là pháo đài đầu tiên bảo vệ các em.

Trước thực trạng vô cùng đáng lo ngại này, Tạp chí Trẻ em Việt Nam khởi đăng tuyến bài "BẮT CÓC ONLINE - TỘI ÁC TRONG BÓNG TỐI", lần theo từng mắt xích trong chuỗi nguy hiểm: từ sự lỏng lẻo của gia đình, sự thờ ơ từ các nền tảng mạng xã hội, đến những khoảng trống trong pháp luật – để cùng nhìn rõ vấn đề và tìm giải pháp bảo vệ trẻ em trước hiểm họa bắt cóc thời đại số.

Bài 4: LÁ CHẮN NÀO GIÚP CON THOÁT KHỎI NANH VUỐT "BẮT CÓC ONLINE"?

**************

Chỉ trong thời gian ngắn, liên tiếp xảy ra những vụ việc trẻ em bị lừa qua mạng và biến mất khỏi tầm kiểm soát của gia đình. Điển hình là vụ bé gái 14 tuổi ở Đồng Nai bị dụ rời nhà, may mắn được công an giải cứu kịp thời. Ở Hà Nội, một bé gái 13 tuổi bị “bạn ảo” dẫn dụ vào tận Tây Ninh, rồi được phát hiện tại TP.HCM. Không chỉ trẻ em, sinh viên cũng trở thành nạn nhân của thủ đoạn đe dọa, yêu cầu gia đình nộp tiền chuộc, thậm chí hăm dọa bán ra nước ngoài.

Theo báo cáo của Bộ Công an, chỉ riêng năm 2023 và quý I/2024, cả nước đã ghi nhận hơn 400 vụ việc liên quan đến trẻ vị thành niên bị dụ dỗ, lừa đảo, đe dọa qua mạng, trong đó nhiều vụ có dấu hiệu của hành vi bắt cóc tinh vi - nơi nạn nhân bị điều khiển hoặc tự nguyện rời khỏi nhà, thậm chí tự quay clip, tự gửi mã OTP cho kẻ lạ để mất tiền hoặc thông tin cá nhân.

Có thể thấy, không cần đến bạo lực, kẻ xấu vẫn “bắt cóc” thành công thông qua màn hình điện thoại: gọi video giả danh công an, hù dọa, rồi ra lệnh nạn nhân cách ly với gia đình, tắt máy, thuê phòng trọ và thực hiện yêu cầu chuyển tiền. 

CÙNG CON NGĂN CHẶN "BẮT CÓC ONLINE" 

Trao đổi với PV Tạp chí Trẻ em Việt Nam, TS. Nguyễn Thị Diễm My - Giảng viên Khoa Tâm lý học, Trường Đại học Sư phạm TP. HCM nhấn mạnh, cha mẹ cần xem việc hiểu biết về môi trường mạng là một phần trách nhiệm nuôi dạy con. Cụ thể, phụ huynh cần chủ động tìm hiểu cách thức hoạt động của các nền tảng và trò chơi trực tuyến mà con sử dụng, cũng như nhận diện những dấu hiệu thao túng tâm lý (grooming) mà kẻ xấu  thường áp dụng.

Cha mẹ có thể cập nhật kiến thức này qua các kênh chính thống, tham gia tập huấn hoặc các khóa học trực tuyến về an toàn số. Khi có kiến thức, phụ huynh sẽ dễ dàng trò chuyện, phát hiện bất thường và hướng dẫn con cách phòng tránh hiệu quả.

Một trong những biện pháp quan trọng là thiết lập "quy ước online" ngay tại gia đình. Cha mẹ và con nên cùng nhau xây dựng các nguyên tắc rõ ràng về việc sử dụng thiết bị, bao gồm: thời gian dùng tối đa, vị trí sử dụng (ưu tiên ở không gian chung), danh sách ứng dụng được phép và quy định không chia sẻ thông tin cá nhân. Việc giải thích lý do thay vì áp đặt sẽ giúp trẻ hợp tác và tự giác tuân thủ hơn.

Ngoài ra, cha mẹ cần dạy con các kỹ năng tự bảo vệ. Trẻ cần hiểu rằng nguy hiểm trên mạng thường ẩn trong những lời mời tưởng như vô hại. Vì vậy, phụ huynh cần hướng dẫn con nhận biết các dấu hiệu cảnh báo như người lạ xin thông tin cá nhân, rủ gặp riêng, hứa hẹn quà tặng hay đề nghị giữ "bí mật". 

Quan trọng nhất, trẻ cần được trang bị cách ứng phó: từ chối, dừng trò chuyện và báo ngay cho người lớn đáng tin cậy. Việc này nên được luyện tập định kỳ qua các tình huống giả định để trẻ hình thành phản xạ, giúp các em tự tin và chủ động hơn trong việc bảo vệ bản thân.

Thạc sĩ tâm lý Vũ Thu Hà, Viện Nghiên cứu Đào tạo và Can thiệp tâm lý Việt Nam (VPIT) cho rằng, từ góc độ tâm lý học, việc cấm đoán chỉ khiến trẻ thêm tò mò và dễ phản kháng. Thay vì đóng vai “người kiểm soát”, cha mẹ nên trở thành “người đồng hành và cố vấn đáng tin cậy”.

Trước hết, cần xây dựng sự tin tưởng để con sẵn sàng chia sẻ mọi chuyện, kể cả rắc rối trên mạng, mà không lo bị quát mắng hay tịch thu điện thoại. Khi có sự tin cậy, trẻ sẽ chủ động tìm đến cha mẹ để xin lời khuyên.

Song song đó, hãy dạy trẻ tư duy phản biện bằng cách đặt câu hỏi gợi mở như: “Vì sao con nghĩ người này muốn kết bạn?”, “Thông tin này có đáng tin không, làm sao kiểm chứng?”. Cách này giúp trẻ tự rèn khả năng phân tích và đánh giá tình huống.

Cuối cùng, hãy cùng con trải nghiệm: chơi game trực tuyến, xem video YouTube… để vừa hiểu thế giới của con, vừa có cơ hội hướng dẫn trực tiếp, chỉ ra các rủi ro và cách ứng phó.

XÂY VÙNG AN TOÀN MẠNG CHO TRẺ: CẦN SỰ CHUNG TAY CỦA NHÀ TRƯỜNG VÀ NỀN TẢNG SỐ 

"Bắt cóc thời đại số" không còn là những hành vi bạo lực, mà là sự thao túng tâm trí tinh vi. Để bảo vệ trẻ, không thể chỉ khóa cửa nhà mà còn phải "khóa" cả cánh cổng vô hình trên mạng xã hội bằng giáo dục và công nghệ.

“Giáo dục an toàn mạng cho trẻ không thể chỉ gói gọn trong một buổi học khô khan” - Thạc sĩ tâm lý Vũ Thu Hà mở đầu chia sẻ. Theo bà, nhà trường cần đưa giáo dục an toàn mạng vào đời sống học đường một cách tự nhiên, không biến nó thành gánh nặng cho học sinh. Việc này có thể lồng ghép ngay trong các môn học hiện có: giờ Tin học không chỉ dạy Word, Excel mà còn hướng dẫn tạo mật khẩu an toàn, nhận biết email lừa đảo; giờ Sinh hoạt lớp có thể tổ chức thảo luận, đóng kịch về tình huống trên mạng. 

Ngoài ra, hoạt động ngoại khóa như workshop, câu lạc bộ hay cuộc thi sáng tạo nội dung sẽ giúp học sinh tiếp thu chủ động, sáng tạo. Quan trọng hơn, nhà trường phải giáo dục cả từ tâm lý đến hành vi, giúp trẻ nhận diện cảm xúc khi bị bắt nạt trực tuyến hay khi chia sẻ quá nhiều thông tin cá nhân, từ đó điều chỉnh hành vi phù hợp.

Về phía các nền tảng như Facebook, TikTok, YouTube, bà nhấn mạnh, các nền tảng này không thể chỉ tự nhận mình là “công cụ” trung lập mà phải đóng vai trò “người bảo hộ” với người dùng nhỏ tuổi. Điều này đòi hỏi họ chủ động quét và gỡ bỏ nội dung độc hại, không chỉ chờ người dùng báo cáo; tăng cường các tính năng bảo vệ trẻ em như chế độ giới hạn nội dung, quản lý thời gian sử dụng và ngăn trẻ dưới 13 tuổi tạo tài khoản.

Đồng thời hợp tác chặt chẽ với chính phủ và các tổ chức phi chính phủ để triển khai chiến dịch nâng cao nhận thức. Nếu cả nhà trường và các nền tảng cùng hành động, chúng ta mới có thể tạo nên một môi trường mạng an toàn thực sự cho trẻ em.

Theo TS. Nguyễn Thị Diễm My, nhà trường nên lồng ghép giáo dục an toàn mạng và phòng chống xâm hại vào các môn học hoặc hoạt động sẵn có như sinh hoạt lớp, hoạt động trải nghiệm, giáo dục công dân hay chương trình kỹ năng sống. Việc tích hợp cần đảm bảo tính liên tục – học sinh được nhắc lại và thực hành nhiều lần trong năm – và tính tương tác – học sinh được tham gia xử lý tình huống, đóng vai, thảo luận nhóm.

Những phương pháp như học qua tình huống thật, trò chơi mô phỏng, hay dự án nhóm điều tra nguy cơ mạng sẽ giúp các em không chỉ hiểu khái niệm mà còn rèn phản xạ ứng phó. Nội dung cần phù hợp từng lứa tuổi: tiểu học tập trung vào quy tắc cơ bản và nhận diện người lạ; THCS và THPT bổ sung kiến thức về bảo mật, quyền riêng tư và kỹ năng từ chối. Cách tiếp cận này giúp bài học gần gũi, dễ nhớ, gắn liền với thực tế, đồng thời không tạo áp lực học tập do được lồng vào những hoạt động quen thuộc.

Theo phân tích của bà, một số nền tảng hiện vẫn để quy trình báo cáo quá phức tạp hoặc phản hồi chậm, khiến nội dung độc hại có thời gian tồn tại và lan rộng. “Kẻ xấu có thể tận dụng chính thuật toán đề xuất để tiếp cận trẻ em", vị chuyên gia cảnh báo.

TS. Nguyễn Thị Diễm My nhấn mạnh, các nền tảng như Facebook, TikTok, YouTube hay các trò chơi trực tuyến cần chủ động hơn, từ việc mặc định chế độ an toàn cho người dùng dưới 18 tuổi, kiểm duyệt nghiêm ngặt nội dung và tài khoản đáng ngờ, cho tới minh bạch trong hợp tác với cơ quan chức năng khi xử lý vi phạm.

NỀN TẢNG MẠNG XÃ HỘI PHẢI "TRẢ GIÁ ĐẮT" NẾU ĐỂ LỌT NỘI DUNG ĐỘC HẠI 

Bảo vệ trẻ trên mạng cần bắt đầu từ chính sách, đến hoàn thiện hệ thống văn bản quy phạm pháp luật, tuyên truyền, tổ chức thực hiện và đánh giá để điều chỉnh.

Chia sẻ với Tạp chí Trẻ em Việt Nam, Thạc sĩ, Chuyên gia tâm lý Lưu Văn Tuấn chỉ ra giải pháp, các nền tảng mạng xã hội lớn cần thiết lập cam kết trách nhiệm pháp lý với từng quốc gia mà họ hoạt động. Trong cam kết này, họ phải đảm bảo triển khai biện pháp kiểm duyệt mạnh mẽ và chặt chẽ nhằm bảo vệ người dùng nhỏ tuổi khỏi nội dung độc hại. Quan trọng hơn, các nền tảng phải chịu trách nhiệm trực tiếp nếu để xảy ra vi phạm, thay vì chỉ đổ lỗi cho quy trình kỹ thuật hoặc người dùng.

Song song đó, cơ quan quản lý cần ban hành quy định pháp luật cụ thể để ràng buộc trách nhiệm, kèm các hình thức chế tài phù hợp: từ xử phạt hành chính, đình chỉ một phần chức năng, cho đến cấm hoạt động hoàn toàn nếu tái phạm nghiêm trọng. Cách tiếp cận này vừa tạo áp lực buộc nền tảng nâng chuẩn bảo vệ trẻ, vừa bảo đảm môi trường mạng an toàn và minh bạch hơn.

Hiện nay pháp luật đã có những quy định bảo vệ trẻ em trên môi trường mạng, nhưng việc thực thi và chế tài vẫn cần mạnh mẽ và kịp thời hơn. Ngoài khung pháp lý, cơ quan chức năng cần tăng cường năng lực giám sát, hợp tác chặt chẽ với các nền tảng để gỡ bỏ nội dung độc hại nhanh chóng; đồng thời tổ chức chiến dịch truyền thông cộng đồng để phụ huynh và trẻ nhận diện nguy cơ sớm.

“Bắt cóc online” không còn là khái niệm mơ hồ. Nó đang len lỏi vào từng gia đình, đe dọa sự an toàn và tâm lý của trẻ em. Cuộc chiến này đòi hỏi sự vào cuộc đồng bộ của gia đình, nhà trường, cơ quan chức năng và các nền tảng mạng xã hội. Chỉ khi cùng nhau xây dựng một “lá chắn” toàn diện, chúng ta mới có thể chặn đứng cơn ác mộng kỹ thuật số đang rình rập thế hệ trẻ.

Theo PGS.TS Trần Thành Nam, Phó Hiệu trưởng Trường Đại học Giáo dục (Đại học Quốc gia Hà Nội), Phó Chủ tịch Hội Khoa học Tâm lý Giáo dục Việt Nam, trẻ em là nhóm dễ bị đối tượng lừa đảo nhắm tới nhiều nhất trên không gian mạng do thiếu tư duy phản biện và khả năng nhận diện nguy cơ. 

Mặc dù thế hệ trẻ lớn lên trong môi trường số và thành thạo công nghệ, nhưng kỹ năng tự bảo vệ trước tội phạm mạng còn rất hạn chế. Các em thường non nớt về tâm lý, dễ tin vào những thông tin mang tính quyền lực hoặc cấp bách, chủ yếu do não bộ ở lứa tuổi này chưa hoàn thiện.

Lá chắn bảo vệ trẻ đầu tiên chính là cha mẹ. Tuy nhiên, trên thực tế nhiều cha mẹ thiếu kết nối với con cái do áp lực cuộc sống, tạo ra "khoảng trống" để kẻ xấu lợi dụng. Chúng tiếp cận, đóng vai "người bạn ảo" để lắng nghe và chiếm lòng tin của trẻ. 

Thứ hai, nhiều phụ huynh trao thiết bị điện tử cho con quá sớm, biến công nghệ thành "bảo mẫu số" mà không có sự hướng dẫn, giám sát. Thậm chí nhiều người lớn tự tin am hiểu công nghệ nhưng lại thiếu kỹ năng bảo vệ con trên mạng.

Thứ ba, bản thân cha mẹ cũng thiếu kiến thức về an toàn mạng và vẫn giữ suy nghĩ chủ quan, cho rằng tội phạm là những kẻ ít học à dễ nhận diện, trong khi tội phạm mạng hiện nay lại rất tinh vi. Chúng là những kẻ thông minh, am hiểu tâm lý như chuyên gia, lợi dụng sự thiếu cảnh giác để thao túng tâm lý trẻ.

Thứ tư, nhiều phụ huynh còn mang tâm lý "khoe con", chia sẻ quá nhiều hình ảnh và thông tin cá nhân của trẻ lên mạng xã hội. Việc này vô tình đặt con vào nguy hiểm. Những thông tin, hình ảnh nhạy cảm có thể bị kẻ xấu thu thập và lợi dụng để thực hiện các hành vi lừa đảo hoặc khống chế, gây tổn hại nghiêm trọng đến trẻ.

Theo Thượng tá, TS. Đào Trung Hiếu, chuyên gia tội phạm học, kẻ xấu thường sử dụng chiến thuật "giả làm bạn - dẫn dụ dần - kiểm soát tâm lý" để lừa đảo trẻ em trên mạng. Chúng tiếp cận trẻ thông qua các nền tảng phổ biến như Facebook, TikTok, Zalo, Telegram, đóng vai bạn bè cùng sở thích hoặc người lắng nghe khi trẻ gặp bất ổn tâm lý. Sự thiếu kỹ năng tự bảo vệ, tâm lý muốn được lắng nghe và khoảng cách cảm xúc với cha mẹ khiến trẻ dễ dàng rơi vào bẫy cảm xúc của những mối quan hệ ảo. 

Một khảo sát của Unicef Việt Nam năm 2023 cho thấy: có đến 54% trẻ em sử dụng mạng xã hội không biết thiết lập quyền riêng tư cá nhân và hơn 40% chưa từng được dạy cách ứng xử khi bị nhắn tin gạ gẫm, đe dọa. Những con số ấy phần nào cho thấy trẻ em Việt Nam đang bước vào không gian mạng với sự trần trụi, non nớt và không một lớp “áo giáp” bảo vệ nào.

Việc quản lý mạng xã hội lỏng lẻo đang tạo ra một "hệ sinh thái số tự phát", nơi trẻ em dễ dàng tạo tài khoản giả, kết bạn với người lạ và tiếp cận nội dung độc hại. Đáng báo động, nhiều nền tảng như TikTok, Facebook, Telegram đã trở thành nơi ẩn náu của các nhóm tội phạm ấu dâm, buôn người và lừa đảo.

Trong khi các nền tảng công nghệ đang tạo điều kiện cho tội phạm tiếp cận trẻ một cách dễ dàng, thì kỹ năng kiểm chứng thông tin, phân tích động cơ và tự bảo vệ bản thân - vốn là những kiến thức phải được trang bị từ nhà trường - lại đang bị bỏ ngỏ. Điều này khiến "thế hệ số" trở nên non nớt, dễ bị tổn thương trước những cạm bẫy trên không gian mạng.

Nếu coi internet là “một khu rừng”, thì kỹ năng số chính là “vũ khí sinh tồn”. Khi các em không biết cách phân biệt thật - giả, không biết nói “không”, không hiểu quyền riêng tư hay các quy tắc giao tiếp an toàn, các em sẽ trở nên cực kỳ dễ tổn thương. Do vậy, việc trang bị kỹ năng số cần được coi trọng như giáo dục đạo đức - thậm chí phải coi là một “môn học bắt buộc” trong chương trình học hoặc trong các hoạt động ngoại khóa của nhà trường.

Tiến sĩ - Luật sư Đặng Văn Cường nêu quan điểm, hiện nay công tác quản lý trẻ em trên không gian mạng vẫn còn tồn tại nhiều lỗ hổng đáng lo ngại. Mặc dù Việt Nam đã sớm gia nhập Công ước Quốc tế về quyền trẻ em và hệ thống pháp luật ngày càng được hoàn thiện, nhưng sự phát triển nhanh chóng của công nghệ đã khiến các quy định truyền thống khó bắt kịp. Điều này dẫn đến việc các chính sách và pháp luật bảo vệ trẻ em trên môi trường số vẫn chưa thực sự hoàn thiện và hiệu quả.

Một trong những vấn đề nghiêm trọng nhất hiện nay là việc thiếu các chế tài cụ thể để xử lý các hành vi dụ dỗ, lôi kéo trẻ em trên mạng. Các hành vi như dụ dỗ trẻ em bỏ nhà đi, lôi kéo vào các trò chơi trực tuyến độc hại, hay thậm chí là các hoạt động có tính chất dâm ô, đồi trụy, không phù hợp với văn hóa, đạo đức truyền thống lại chưa có chế tài đủ mạnh để răn đe và xử lý.

Từ kinh nghiệm của nhiều quốc gia trên thế giới, Luật sư Đặng Văn Cường nhấn mạnh xu hướng hiện nay là Việt Nam cần sớm hoàn thiện các văn bản pháp luật nhằm bảo vệ trẻ em từ sớm, từ xa, tăng cường các biện pháp phòng ngừa và nâng cao chế tài đối với các hành vi xâm hại trẻ em trên mạng.