Dự án Luật Tư pháp người chưa thành niên sẽ bảo vệ trẻ em tốt hơn

Dự án Luật cụ thể hóa quy định của Hiến pháp về Quyền trẻ em

Dự án Luật này gồm 173 điều, được bố cục thành 5 phần, 11 chương, xây dựng theo chủ trương của Đảng về “phát triển hệ thống tư pháp thân thiện và bảo vệ trẻ em”.

Phát biểu tại Kỳ họp, Chánh án Tòa án nhân dân tối cao Nguyễn Hòa Bình nêu rõ sự cần thiết xây dựng dự án Luật Tư pháp người chưa thành niên. Dự án Luật cụ thể hóa quy định của Hiến pháp năm 2013 về quyền trẻ em và thực hiện Công ước của Liên Hợp Quốc về Quyền trẻ em mà Việt Nam là thành viên.

Dự án Luật Tư pháp người chưa thành niên được kỳ vọng sẽ khắc phục những bất cập của hệ thống pháp luật hiện hành như: hệ thống hình phạt chưa phù hợp; một số hình phạt thiếu phân hóa giữa người chưa thành niên và người trưởng thành; mức hình phạt tù tối đa quá cao; biện pháp giám sát, giáo dục thiếu tính khả thi; thủ tục tố tụng hình sự chưa thân thiện; chưa thiết lập được cơ chế điều phối quốc gia và vai trò của người làm công tác xã hội trong hoạt động tư pháp người chưa thành niên; quy định về thi hành án và tái hòa nhập cộng đồng chưa phù hợp, hiệu quả chưa cao; chưa nội luật hóa đầy đủ các điều ước quốc tế mà Việt Nam là thành viên; pháp luật về tư pháp người chưa thành niên được quy định ở nhiều đạo luật.

Dự án Luật cũng được kỳ vọng sẽ nâng cao hiệu quả phòng chống tội phạm người chưa thành niên, tuân thủ các chuẩn mực quốc tế và đáp ứng yêu cầu của Liên Hợp Quốc về xây dựng Luật Tư pháp người chưa thành niên. Luật nhằm hoàn thiện hệ thống pháp luật, tăng cường giáo dục, hỗ trợ và giúp đỡ người chưa thành niên phạm tội tự sửa chữa lỗi lầm, đồng thời xây dựng quy trình tố tụng thân thiện, bảo đảm các quyền cơ bản của người chưa thành niên và tăng cường trách nhiệm của gia đình và các tổ chức liên quan. Mục tiêu là tạo ra một cơ chế giám sát, giáo dục và phục hồi hiệu quả, giúp người chưa thành niên hòa nhập lại cộng đồng một cách tích cực.

Chánh án Nguyễn Hòa Bình cho biết, dự án Luật điều chỉnh trong lĩnh vực tư pháp hình sự, bao gồm: nguyên tắc cơ bản của tư pháp người chưa thành niên; xử lý chuyển hướng đối với người chưa thành niên phạm tội; hình phạt và các chính sách hình sự chuyên biệt; thủ tục tố tụng thân thiện; thi hành án và tái hòa nhập cộng đồng; nhiệm vụ, quyền hạn và trách nhiệm của cơ quan, tổ chức, cá nhân trong hoạt động tư pháp người chưa thành niên.

Phạm vi điều chỉnh này nhằm cụ thể hóa quy định của Hiến pháp và thể chế hóa Chỉ thị của Bộ Chính trị về “phát triển hệ thống tư pháp thân thiện và bảo vệ trẻ em”, phù hợp với cách tiếp cận mới của Quốc hội về xây dựng pháp luật, đảm bảo hình thành một đạo luật chuyên biệt, toàn diện đối với người chưa thành niên, phù hợp với các chuẩn mực quốc tế và kinh nghiệm của nhiều quốc gia đã có Luật Tư pháp người chưa thành niên.

Phạm vi điều chỉnh đã được Ủy ban Thường vụ Quốc hội kết luận tại phiên họp tháng 4/2024. Ý kiến của Hội đồng Dân tộc, các Ủy ban của Quốc hội và Viện kiểm sát nhân dân tối cao đều yêu cầu quy định cả hình phạt và thủ tục tố tụng hình sự trong dự án Luật.

Vẫn còn nhiều ý kiến 

Thay mặt cơ quan thẩm tra dự án Luật Tư pháp người chưa thành niên, Chủ nhiệm Ủy ban Tư pháp Lê Thị Nga cho biết, Ủy ban tán thành sự cần thiết ban hành Luật Tư pháp người chưa thành niên và đánh giá cao quá trình chuẩn bị hồ sơ của Tòa án nhân dân tối cao. Dự thảo Luật đã thể chế hóa đầy đủ và bảo đảm phù hợp với chủ trương, đường lối của Đảng liên quan đến trẻ em; cơ bản phù hợp với nhiều quy định trong các văn bản pháp luật có liên quan và tương thích với Công ước quốc tế về quyền trẻ em mà Việt Nam là thành viên.

Tuy nhiên, để bảo đảm tính thống nhất của hệ thống pháp luật, đề nghị Tòa án nhân dân tối cao tiếp tục rà soát kỹ lưỡng các luật có liên quan để đề xuất sửa đổi, bổ sung ngay trong dự thảo Luật. Đồng thời, đánh giá tác động đầy đủ hơn đối với một số chính sách mới, phát sinh điều kiện bảo đảm thực hiện.

Về phạm vi điều chỉnh của Luật: Theo quy định tại Điều 1 dự thảo Luật, phạm vi điều chỉnh trong lĩnh vực tư pháp hình sự gồm: xử lý chuyển hướng, hình phạt đối với người chưa thành niên phạm tội; thủ tục tố tụng đối với người chưa thành niên; thi hành án; tái hòa nhập cộng đồng; nhiệm vụ, quyền hạn và trách nhiệm của cơ quan, tổ chức, cá nhân trong hoạt động tư pháp người chưa thành niên.

Ủy ban Tư pháp có hai loại ý kiến:

Đa số ý kiến tán thành dự thảo Luật quy định về hình phạt và thủ tục tố tụng hình sự đối với người chưa thành niên.

Trong đó có nhiều ý kiến cho rằng:

Người chưa thành niên chưa trưởng thành về mọi mặt, nhiều em chưa thể tự bảo vệ mình một cách tốt nhất trước các nguy cơ vi phạm và tội phạm. Đặc biệt, khi tham gia vào các quy trình tư pháp hình sự, người chưa thành niên dễ bị tác động tiêu cực, dễ để lại tổn thương lâu dài.

Trước đây, các quốc gia thường dành một chương hoặc một vài điều trong Bộ luật Hình sự và Bộ luật Tố tụng hình sự để quy định việc xử lý đặc thù với người chưa thành niên. Tuy nhiên, xu hướng chung trên thế giới hiện nay là thay thế những chương riêng, những điều riêng như vậy bằng một đạo luật toàn diện.

Pháp luật hiện hành của Việt Nam đang xử lý theo hướng thiết kế riêng một chương hoặc một vài điều trong ba đạo luật. Tuy nhiên, thực tiễn thi hành chưa đạt được kết quả tích cực do chưa có cách tiếp cận chuyên biệt, toàn diện về tư pháp người chưa thành niên.

Trong quá trình xây dựng Bộ luật Hình sự và Bộ luật Tố tụng hình sự trước đây, Bộ Tư pháp và Viện Kiểm sát nhân dân tối cao đã nhiều lần kiến nghị xây dựng Luật Tư pháp người chưa thành niên nhưng chưa được chấp thuận. Nay, Quốc hội khóa XV quyết định xây dựng một đạo luật chuyên biệt về tư pháp người chưa thành niên cho thấy sự thay đổi trong cách tiếp cận của Quốc hội về vấn đề này.

Một số ý kiến đề nghị không quy định hình phạt và thủ tục tố tụng hình sự đối với người chưa thành niên trong dự thảo Luật, với lý do:

Truyền thống xây dựng Bộ luật Hình sự và Bộ luật Tố tụng hình sự ở nước ta từ trước đến nay chỉ có Bộ luật Hình sự quy định về tội phạm và hình phạt; chỉ Bộ luật Tố tụng hình sự quy định về trình tự, thủ tục khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử.

Bộ luật Hình sự và Bộ luật Tố tụng hình sự hiện hành đã dành một số điều hoặc một chương riêng để quy định về hình phạt và thủ tục tố tụng với người chưa thành niên. Những bất cập trong các bộ luật này cần được tiếp tục tổng kết và đề xuất sửa đổi khi sửa Bộ luật Hình sự và Bộ luật Tố tụng hình sự.

Việc giữ quy định về hình phạt và thủ tục tố tụng hình sự đối với người chưa thành niên trong Bộ luật Hình sự và Bộ luật Tố tụng hình sự hiện hành vừa bảo đảm tính ổn định của hệ thống pháp luật, vừa thuận tiện trong thực tiễn thực thi pháp luật. Ý kiến của Chính phủ, Bộ Tư pháp và Bộ Công an đề nghị cân nhắc việc quy định hình phạt và thủ tục tố tụng hình sự trong dự thảo Luật.

Bộ luật Hình sự, Bộ luật Tố tụng hình sự và Luật Thi hành án hình sự có các quy định dành riêng cho người chưa thành niên đã từng bước đáp ứng yêu cầu của Công ước về việc có các chính sách xử lý và thủ tục dành riêng cho trẻ em vi phạm pháp luật.

Về các biện pháp xử lý chuyển hướng đối với người chưa thành niên phạm tội, Ủy ban Tư pháp cơ bản tán thành các quy định của dự thảo Luật. Quy định này phù hợp với chủ trương của Đảng, Nhà nước ta, nhất là thể chế hóa yêu cầu tại Chỉ thị số 28-CT/TW ngày 28/12/2023 của Bộ Chính trị về “Phát triển hệ thống tư pháp thân thiện và bảo vệ trẻ em”.

Ủy ban Tư pháp cơ bản tán thành 12 biện pháp xử lý chuyển hướng và việc làm rõ nội hàm của từng biện pháp như dự thảo Luật, tạo điều kiện cho cơ quan tiến hành tố tụng có nhiều lựa chọn để áp dụng biện pháp phù hợp nhất với từng đối tượng người chưa thành niên. Việc phân biệt rõ các biện pháp được áp dụng độc lập và các biện pháp chỉ được áp dụng đồng thời với các biện pháp khác là phù hợp. Tuy nhiên, có ý kiến đề nghị làm rõ biện pháp "Bồi thường thiệt hại; Tham gia điều trị và tư vấn tâm lý" là biện pháp xử lý chuyển hướng hay là nghĩa vụ mà người chưa thành niên phải thực hiện.