Bạo lực gia đình: Nhận diện sớm, ngăn chặn kịp thời để bảo vệ trẻ

Những con số từ khảo sát MICS 2020–2021 của UNICEF và Tổng cục Thống kê cho thấy hơn 72% trẻ em Việt Nam từ 10 – 14 tuổi từng chịu kỷ luật bạo lực, cả về thể chất lẫn tinh thần. Đằng sau các con số ấy là hàng triệu câu chuyện đau lòng: những ánh mắt sợ hãi, những cái ôm ngập ngừng và những giấc ngủ chập chờn của trẻ.

Khi bạo lực xảy ra trong chính gia đình - nơi lẽ ra phải là chốn an toàn nhất, trẻ không chỉ mất đi cảm giác được bảo vệ, mà còn dễ hình thành những vết nứt sâu trong tâm hồn. Làm thế nào để cha mẹ và cộng đồng nhận diện sớm dấu hiệu, ngăn chặn bạo lực, đồng thời hỗ trợ trẻ hồi phục? Đó cũng chính là những nội dung mà TS. Vũ Việt Anh - Chuyên gia tâm lý học đường chia sẻ trong cuộc trò chuyện dưới đây.

PV. Theo Chuyên gia, những dấu hiệu nào cho thấy một đứa trẻ đang bị ảnh hưởng bởi bạo lực gia đình, và tác động tâm lý lâu dài đối với các em có thể nghiêm trọng đến mức nào?

TS. Vũ Việt Anh: Các nghiên cứu quốc tế và trong nước, bao gồm khảo sát MICS 2020–2021 của Unicef và Tổng cục Thống kê chỉ ra rằng, hơn 72% trẻ em Việt Nam từ 10 - 14 tuổi từng chịu kỷ luật bạo lực, cả thể chất lẫn tinh thần. Dấu hiệu nhận biết một đứa trẻ đang bị ảnh hưởng bởi bạo lực gia đình thường chia thành 3 nhóm:

Thứ nhất, hành vi: Trẻ trở nên thu mình, ít nói, hoặc ngược lại là hung hăng, dễ nổi nóng. Có thể bỏ học, giảm sút thành tích học tập, hoặc né tránh các hoạt động xã hội.

Thứ hai, cảm xúc: Trẻ có biểu hiện lo âu thường trực, sợ hãi người lớn, mất lòng tin vào môi trường xung quanh. Trẻ thường xuyên cảm thấy mình “không đủ tốt”, tự ti và mặc cảm.

Thứ ba, thể chất: Có vết thương, bầm tím không rõ nguyên nhân hoặc các triệu chứng tâm thể như đau bụng, đau đầu mà không tìm ra nguyên nhân y khoa.

Về lâu dài, tác động có thể rất nghiêm trọng: từ rối loạn lo âu, trầm cảm, PTSD (rối loạn căng thẳng sau sang chấn) cho đến suy giảm hệ miễn dịch, nguy cơ mắc bệnh tim mạch, rối loạn tiêu hóa và IQ thấp hơn. Một số em còn có nguy cơ tái diễn vòng lặp bạo lực khi trưởng thành, tức là trở thành người gây bạo lực hoặc tiếp tục chịu bạo lực trong các mối quan hệ.

PV. Cha mẹ có thể áp dụng những nguyên tắc, kỹ năng giao tiếp hay phương pháp giáo dục nào để hạn chế xung đột và phòng ngừa bạo lực trong gia đình?

TS. Vũ Việt Anh: Điều quan trọng nhất là cha mẹ cần thay đổi triết lý nuôi dạy từ “thương cho roi cho vọt” sang kỷ luật tích cực, dựa trên 5 nguyên tắc sau đây:

Nguyên tắc 1: Thay đổi triết lý từ “kỷ luật bằng bạo lực” sang “kỷ luật tích cực”.

Nhiều nghiên cứu, trong đó có báo cáo Unicef 2021, cho thấy kỷ luật bằng đòn roi không làm trẻ ngoan hơn, mà chỉ khiến trẻ sợ hãi và học cách sử dụng bạo lực để giải quyết vấn đề. Kỷ luật tích cực tập trung vào hướng dẫn hành vi, phát triển kỹ năng tự quản lý và trách nhiệm của trẻ.

Ví dụ: Thay vì đánh con vì làm vỡ cốc, bố mẹ có thể nói: “Con hãy giúp bố lau nước và lần sau cầm bằng hai tay để tránh rơi nhé”. Điều này vừa giải quyết sự cố, vừa dạy trẻ cách phòng tránh.

Nguyên tắc 2: Giao tiếp không bạo lực (Nonviolent Communication – NVC).

Phương pháp NVC của nhà tâm lý Marshall Rosenberg dựa trên 4 bước:

- Quan sát không phán xét (Con về muộn 30 phút so với giờ đã hẹn)

- Diễn đạt cảm xúc (Mẹ cảm thấy lo lắng)

- Nêu nhu cầu (Mẹ cần biết con an toàn)

- Đưa ra đề nghị cụ thể (Lần sau con gọi cho mẹ nếu về trễ nhé)

Sử dụng I-statement: Không công kích cá nhân, chỉ miêu tả hành vi và tập trung vào điều mà mình mong muốn. (“Tôi cảm thấy…”) thay vì “You-statement” (“Con luôn…”, “Con chẳng bao giờ…”) giúp tránh cảm giác bị tấn công.

Ví dụ: “Bố cảm thấy mệt khi nhà bừa bộn, bố mong con phụ dọn phòng” tốt hơn “Con lười biếng quá, dọn phòng ngay!”.

Nguyên tắc 3: Quản lý cảm xúc bản thân trước khi phản ứng.

Cha mẹ thường mất kiểm soát khi căng thẳng. Khoa học thần kinh cho thấy khi tức giận, hạch hạnh nhân (amygdala) kích hoạt “chế độ chiến hoặc chạy” (fight or flight), làm vùng vỏ não trước trán – nơi kiểm soát lý trí hoạt động kém đi.

Kỹ thuật 1 – Dán nhãn cảm xúc: Nói thầm hoặc nói ra: “Mình đang bực”, “Mình đang thất vọng”. Việc gọi tên cảm xúc giúp não giảm cường độ phản ứng cảm xúc.

Kỹ thuật 2 – Thở chậm 4–7–8: Hít vào bằng mũi trong 4 giây - Giữ hơi 7 giây - Thở ra bằng miệng trong 8 giây. Lặp lại 3 - 4 lần giúp giảm nhịp tim, đưa tâm trí về trạng thái bình tĩnh.

Ví dụ: Khi con làm đổ cơm, thay vì quát, cha mẹ dừng lại, thở 4 – 7 - 8, sau đó mới nói: “Con giúp mẹ dọn nhé”.

Nguyên tắc 4: Thiết lập quy tắc và hậu quả rõ ràng.

Trẻ em cần biết giới hạn để cảm thấy an toàn. Cha mẹ nên cùng con lập ra bộ quy tắc gia đình kèm hậu quả tích cực (thưởng) hoặc tiêu cực (mất quyền lợi) khi thực hiện hoặc vi phạm.

Ví dụ: Nếu làm bài tập xong trước 8h tối, con được chọn trò chơi cùng cả nhà. Nếu không, con sẽ mất quyền xem TV hôm đó.

Nguyên tắc 5: Tăng thời gian kết nối tích cực.

Các nghiên cứu của Harvard Center on the Developing Child cho thấy, trẻ có ít nhất 15 - 20 phút “thời gian chất lượng” mỗi ngày với cha mẹ sẽ ít có nguy cơ hành vi tiêu cực hơn.

Ví dụ: Trước khi ngủ, cả nhà cùng đọc sách, chia sẻ “3 điều tốt hôm nay”. Đây là khoảnh khắc xây dựng gắn kết, giảm căng thẳng và giúp cha mẹ hiểu con hơn.

PV. Khi trẻ chứng kiến hoặc là nạn nhân của bạo lực gia đình, đâu là những bước can thiệp tâm lý và hỗ trợ khẩn cấp cần thực hiện để bảo vệ và giúp trẻ hồi phục?

TS. Vũ Việt Anh: Quy trình can thiệp khi trẻ là nạn nhân hoặc chứng kiến bạo lực gia đình:

Bước 1 – Đảm bảo an toàn tuyệt đối cho trẻ

 Việc đầu tiên và quan trọng nhất là đưa trẻ ra khỏi tình huống nguy hiểm càng sớm càng tốt.

Nếu bạo lực đang xảy ra, cần nhanh chóng tách trẻ khỏi người gây bạo lực và đưa đến một nơi an toàn như nhà hàng xóm tin cậy, cơ sở bảo trợ xã hội, hoặc đồn công an gần nhất.

Có thể liên hệ cơ quan công an địa phương, Hội Liên hiệp Phụ nữ, hoặc gọi ngay đường dây nóng Tổng đài bảo vệ trẻ em 111 để nhận hướng dẫn và hỗ trợ khẩn cấp.

Trong giai đoạn này, ưu tiên số một là sự an toàn về tính mạng và thể chất của trẻ, mọi việc khác sẽ xử lý sau.

Ví dụ: Một bé gái bị cha đánh, người hàng xóm đã nhanh chóng gọi 111 và đưa bé sang nhà mình, khóa cửa, chờ cơ quan chức năng đến tiếp nhận.

Bước 2 – Hỗ trợ tâm lý khẩn cấp

Khi trẻ đã được đảm bảo an toàn về thể chất, bước tiếp theo là xử lý những tổn thương về tinh thần.

Trẻ cần một không gian an toàn về cảm xúc - nơi trẻ biết rằng ở đó sẽ không bị mắng, không bị đe dọa và có người lắng nghe mình. Đây có thể là một căn phòng yên tĩnh, hoặc đơn giản là vòng tay của người mà trẻ tin tưởng.

Kỹ thuật “tắm an toàn cảm xúc”: Dùng lời nói nhẹ nhàng, giọng chậm rãi và ánh mắt ấm áp để giúp trẻ cảm nhận được sự che chở. Chỉ cần nói những câu đơn giản như: “Con an toàn rồi”, “Không ai làm hại con nữa”.

Trị liệu qua trò chơi (Play Therapy) đặc biệt hiệu quả với trẻ nhỏ. Thông qua trò chơi đóng vai, vẽ tranh, nặn đất sét…, trẻ sẽ bộc lộ cảm xúc, kể lại câu chuyện của mình một cách tự nhiên, giúp giảm căng thẳng và giải tỏa lo sợ.

Ví dụ: Một bé trai 7 tuổi sau khi chứng kiến mẹ bị bạo hành đã được chuyên gia cho chơi trò “Xây ngôi nhà an toàn” bằng lego. Trong khi xây, bé chia sẻ: “Con muốn mẹ ở đây, bố ở đây, còn ông bà thì ở phòng này”. Điều này giúp chuyên gia hiểu được mong muốn sâu bên trong của trẻ và thiết kế kế hoạch hỗ trợ phù hợp.

Bước 3 – Phục hồi lâu dài và ngăn tái diễn

Khi khủng hoảng đã tạm qua, mục tiêu tiếp theo là giúp trẻ hồi phục và xây dựng cuộc sống an toàn, lành mạnh về lâu dài.

Tham gia các chương trình trị liệu nhóm để trẻ gặp gỡ những bạn có hoàn cảnh tương tự, từ đó cảm thấy mình không đơn độc.

Huấn luyện kỹ năng xã hội – cảm xúc (Social and Emotional Learning – SEL): dạy trẻ nhận diện cảm xúc, quản lý cảm xúc tiêu cực, giao tiếp tự tin và giải quyết xung đột một cách hòa bình.

Sự đồng hành của gia đình và nhà trường là yếu tố then chốt. Gia đình cần được tư vấn để thay đổi cách ứng xử, còn nhà trường cần tạo môi trường học tập an toàn, thân thiện.

Kết nối chuyên gia tâm lý để theo dõi tiến trình hồi phục và can thiệp kịp thời nếu có dấu hiệu sang chấn trở lại.

Với ba bước này – Bảo vệ an toàn – Hỗ trợ tâm lý khẩn cấp – Phục hồi lâu dài – giống như ba vòng tròn bảo vệ, giúp trẻ không chỉ thoát khỏi bạo lực ở hiện tại mà còn có cơ hội chữa lành và phát triển một tương lai lành mạnh hơn.

Trân trọng cảm ơn ông về những chia sẻ hữu ích này!

“Cục Văn hóa cơ sở, Gia đình và Thư viện - Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch thực hiện”.