Chính sách dân số trong thời kỳ mới: Từ ổn định quy mô đến nâng cao chất lượng dân số

Cơ cấu dân số đang có nhiều chuyển biến

Tại thời điểm 0 giờ ngày 1/4/2024, dân số Việt Nam đạt 101.112.656 người, theo công bố của Tổng cục Thống kê từ cuộc điều tra dân số giữa kỳ.

Con số tưởng chừng chỉ là dữ liệu thống kê, nhưng thực chất là lát cắt quan trọng phản ánh hiện trạng cơ cấu dân số đang bước vào giai đoạn chuyển đổi – từ lợi thế dân số vàng sang nguy cơ già hóa nhanh, mất cân bằng về phân bố và những thách thức mới đối với sức khỏe sinh sản của cả cộng đồng, đặc biệt là trẻ vị thành niên.

Nếu như trước đây, nhờ các chương trình Kế hoạch hóa Gia đình (KHHGĐ) quyết liệt, Việt Nam đã thành công trong việc đưa mức sinh từ hơn 6 con/phụ nữ (thập niên 1960) xuống mức sinh thay thế (2,1 con) vào năm 2006. Đây là một thành tích hiếm có trên thế giới, góp phần quan trọng vào việc xóa đói giảm nghèo và tăng trưởng kinh tế.

Chính sách này tập trung vào việc giảm sinh và đã hoàn thành sứ mệnh lịch sử của nó. Tuy nhiên, việc tập trung quá mức vào giảm sinh đã bộc lộ những hệ quả mới trong giai đoạn hiện nay, đặc biệt là từ khi Việt Nam chính thức bước vào giai đoạn già hóa dân số từ năm 2011.

Nguyên Ủy viên Bộ Chính trị, nguyên Bí thư Thành ủy TP. Hồ Chí Minh, đại biểu quốc hội Nguyễn Thiện Nhân cho rằng Việt Nam đang đứng trước "tình thế cấp bách" về công tác dân số, đặc biệt là thách thức của già hóa dân số nhanh và mức sinh thấp ở các đô thị lớn. Ông  Nhân cũng cho rằng, nếu không ban hành một đạo luật để tạo ra khung pháp lý cơ bản giải quyết vấn đề dân số, lao động, người già thì Việt Nam sẽ đi vào "vết xe đổ" của một số quốc gia khác.

Bên cạnh đó, sự gia tăng dân số, già hóa dân số vẫn tồn tại một khoảng trống đáng lo tỷ lệ sinh con/phụ nữ đang có xu hướng giảm rõ rệt.

Theo Kết quả điều tra Dân số và Nhà ở giữa kỳ 2024, tổng tỷ suất sinh (TFR) của Việt Nam hiện chỉ còn 1,91 con/phụ nữ, thấp hơn mức thay thế dân số (2,1 con).

Trong khi đó, sự chênh lệch giữa các vùng vẫn rất lớn: Trung du và miền núi phía Bắc ghi nhận tỷ suất sinh con ở tuổi vị thành niên (15–19 tuổi) ở mức 115 ‰, cao gấp đôi bình quân cả nước. (Nguồn: GSO, 2024).

Điều này cho thấy một nghịch lý đang xảy ra không chỉ tại các nước phát triển trên thế giới mà còn đang xảy ra tại Việt Nam khi mà càng ở nơi có điều kiện phát triển, người dân lại càng sinh ít con, còn ở nơi khó khăn, trẻ em lại sinh sớm và đạt tỷ lệ sinh cao.

Đây là một nghịch lý làm gia tăng bất bình đẳng và ảnh hưởng lâu dài đến chất lượng dân số, chất lượng phát triển giống nòi.

“Nhiều em học sinh vùng cao không được học đầy đủ kiến thức về giới tính. Các em ngại nói, thầy cô ngại dạy, và trường học lại thiếu phòng tư vấn riêng,”

— Bà Nguyễn Thị Thảo, Phó Giám đốc Trung tâm Dân số – KHHGĐ tỉnh Hà Giang (cũ), chia sẻ.

Theo bà Phạm Thị Trinh – Cán bộ Dân số Phường Lĩnh Nam (Hà Nội) cho chia sẻ: Trang bị kiến thức về dân số và sức khỏe sinh sản cho thanh thiếu niên là biện pháp tốt nhất để bảo vệ sức khỏe sinh sản và chất lượng giống nòi. Thiết nghĩ, trước khi kết hôn, các bạn nam, nữ thanh niên cần tốt nghiệp về khóa học tiền hôn nhân. Có chứng chỉ này các bạn mới được đăng kí kết hôn.

Thực tế, một nghiên cứu của Bộ Y tế (2024) cho thấy: hơn 34% vị thành niên Việt Nam chưa từng được tư vấn chính thức về sức khỏe sinh sản, và chỉ 1/5 trong số đó biết đầy đủ các biện pháp phòng tránh mang thai. Ở khu vực miền núi và nông thôn, con số này còn thấp hơn nhiều.

Luật Dân số - nâng cao chất lượng giống nòi

Luật Dân số, được ban hành nhằm thay thế Pháp lệnh Dân số năm 2003, đánh dấu bước chuyển quan trọng của Việt Nam từ tư duy “kế hoạch hóa gia đình” sang tiếp cận “phát triển dân số toàn diện”.

Đại biểu Quốc hội Trần Thị Vân (Phó Trưởng Đoàn ĐBQH tỉnh Bắc Ninh) đã nhận định: "Việc trao quyền cho người dân, cho phép các cặp vợ chồng tự quyết định số con thể hiện sự tôn trọng quyền con người, có tính nhân văn cao và phù hợp với xu hướng quốc tế cũng như bối cảnh già hóa dân số nhanh tại Việt Nam".

Trong các phiên thảo luận góp ý cho Dự thảo Luật dân số, nhiều đại biểu Quốc hội nhận định Luật Dân số chính là cơ hội vàng để Việt Nam thúc đẩy tỷ lệ sinh và khắc phục tình trạng mất cân bằng giới tính khi sinh.

Văn bản pháp luật này đã đặt trọng tâm vào việc nâng cao chất lượng dân số, điều chỉnh cơ cấu và phân bố dân cư hợp lý, đồng thời bảo đảm mọi người dân – đặc biệt là thanh thiếu niên – được tiếp cận thông tin và dịch vụ chăm sóc sức khỏe sinh sản (SKSS) một cách đầy đủ, an toàn và bình đẳng.

Luật Dân số mới không chỉ mang ý nghĩa điều chỉnh quy mô dân số, mà còn là tuyên ngôn mạnh mẽ về chất lượng con người trong tầm nhìn phát triển bền vững. Trong bối cảnh già hóa dân số và phân bố dân cư không đồng đều, các nhà hoạch định quyết tâm đặt con người – đặc biệt là thanh thiếu niên – vào trung tâm của chính sách.

Luật Dân số vì thế không chỉ dừng lại ở các quy định hành chính, mà xác lập rõ trách nhiệm của từng bộ, ngành trong việc đưa giáo dục giới tính, SKSS vào trường học; xây dựng dịch vụ y tế thân thiện cho vị thành niên; triển khai truyền thông phòng ngừa xâm hại, bạo lực giới, mang thai sớm và trang bị kỹ năng sống cho học sinh.

Khi nói về Luật dân số, Đại biểu quốc hội khóa  Trần Thị Vân, Phó Trưởng Đào ĐBQH tỉnh Bắc Ninh cho rằng, việc mở rộng phạm vi từ kế hoạch hóa gia đình sang toàn diện về quy mô, cơ cấu, chất lượng, và già hóa dân số là cần thiết. Việc trao quyền cho người dân, cho phép các cặp vợ chồng tự quyết định số con thể hiện sự tôn trọng quyền con người, có tính nhân văn cao và phù hợp với xu hướng quốc tế cũng như bối cảnh già hóa dân số nhanh tại Việt Nam. 

Từ khi Chiến lược Dân số Việt Nam đến năm 2030 (Quyết định 1679/QĐ-TTg) được triển khai, nhiều địa phương đã chủ động đổi mới cách làm để đưa chính sách đến gần thanh thiếu niên hơn.

Luật Dân số vì vậy không chỉ là một văn bản pháp lý được ban hành để điều chỉnh các hoạt động quản lý.

Nó chính là cam kết của Nhà nước về việc chăm lo cho từng công dân ngay từ khi còn trẻ, để mỗi thế hệ lớn lên khỏe mạnh hơn, nhân văn hơn và có khả năng đóng góp lớn hơn cho tương lai Việt Nam.

Nghị quyết 21-NQ/TW đã nhấn mạnh: "Công tác dân số là nhiệm vụ chiến lược, vừa cấp bách vừa lâu dài; là sự nghiệp của toàn Đảng, toàn dân." Định hướng này yêu cầu Luật Dân số phải có tầm nhìn dài hạn, giải quyết các vấn đề liên ngành, thay vì chỉ là biện pháp hành chính nhất thời. Do vậy, có thể nói,

Trong dòng chảy biến động của dân số Việt Nam, sức khỏe sinh sản vị thành niên không còn là câu chuyện phụ mà là vấn đề đặc biệt quan trọng của mỗi cá nhân, gia đình và toàn xã hội cần được quan tâm, định hướng đúng.

Đó là câu chuyện của phát triển bền vững, của chất lượng nguồn nhân lực, của an ninh dân số và cũng là câu chuyện của hạnh phúc mỗi gia đình.

Luật Dân số mới và chính sách KHHGĐ sẽ chỉ thực sự hiệu quả nếu được đưa đến đúng nơi – là trái tim và nhận thức của trẻ vị thành niên hiện nay. Xây dựng thế hệ biết yêu thương cơ thể mình, biết tự bảo vệ, biết sống có trách nhiệm chính là cách thiết thực nhất để bảo vệ tương lai dân tộc.